عیراقیەکان لەکوێی هاوکێشەکاندان

۲٠۲۲/۱۱/۸

بەشی دووەم

جێبەجێبکرێت، واتە لە دەیەی ۲٠ بۆ ۳٠ سەدەی بیست دەبوایەت سەرکەوتوبوایەت. بۆیە کوردەکان وەک یەکێک لەکێشەکان کەداوای دەوڵەتێکیان بۆکورد دەکردو ستراتیجیترین ناوچەش کە ویلایەتی موسڵ بوو داوایان دەکردو، تەسلیم بەخواستی ئینگلیزەکانیش نەدەبوون و وەک ئەوەی ئینگلیزەکان دەیانوییست کە ملکەچ و تەسلیم بن، نەدەبوون. بۆیە ئینگلیزەکان لەڕێگەی دوو شەڕەوە لەساڵی ۱۹۲۱ و ۱۹۲۸دا بزوتنەوی کوردیان گەمارۆو لەچاوەڕوانیدا هێشتەوە تا پایەکانی دەوڵەتە نوێیەکەی عیراق بەهێزو فراوان دەکەن. لەولاشەوە بزوتنەوەی هۆزە عەرەبەکانیان وەک کوردەکان لێکردو بەچاوەڕوانیەوە گەیاندنیانە ساڵی ۱۹۳۲ی کاتی بەستنی کۆنگرەی عوسبەت الئومەم و لەوێ پایەکانی دەوڵەت نەتەوەی عیراق داڕێژراوبەکۆتایی گەیەنراو، عیراق بوە خاوەن دەوڵەتێکی سیادی و خاوەن بڕیارو پارێزراولەلایەن ئینگلیزو کۆمەڵگەی نێو دەوڵەتیەوە.

بەوە گورزێکی گەورە لەتێکۆشانی ئازادیخوازی و داخوازی کوردو پێکهاتە جیاوازەکان دراو ناچاری قبوڵکردنی ڕەوشی ڕاگەیەنراو کران. بۆیە هەرتێکۆشان و داخوازو ڕاپەڕینێک لەلایەن دەوڵەت نەتەوەی عیراقەوە بەلە یاسا دەرچوو دەناسێنراو لە ڕێگەی ئینگلیزو سوپای تازە دامەزراوی عیراقەوە کەهەر سوپای ئینگلیزەکانبوو لەبەرگی عیراقیدا، دەکەوتنە وێزەی و سەرکوت دەکران.

لەدوای دەیەی سیەکانەوە، مێژووی عیراق مێژوی جێبەجێکردن و جێگیرکردنی دەوڵەتی پاشایەتی عیراق بوو. بەڵام عیراق هیچ کات ئارامی بەخۆیەوەنەبینی، چونکە ناکۆکیەکان بۆ پێکدادان و شەڕ ئامادەکرابوون و جیاوازیەکان قبوڵ نەدەکران. بۆیە کێشەو شەڕو دەستێوەردانەکان هەرچی زیاتر ڕەنگیان دەدایەوەو دەبوە هۆکاری شەڕو ناڕەحەتی. ئەم دۆخە تاساڵەکانی دەیەی ٤٠ و٥٠ کان هات و لەوەبەدوا لەڕێگەی کودەتاو ڕاپەڕینەکانەوە عیراق بەرەو دۆخی نائارامی پێکدادان دەچوو، چوو.

ئەو نائارامیانە هەمیشە دۆخی دەست تێوەردانی لەعیراقدا بەکراوەیی هێشتوەتەوە و دەهێڵایەوە.

کەسایەتیەکانی بەڕێوەبەری دەوڵەت ـ سیاسەت لەسەر دەوڵەمەندیەکانی عیراق بۆ خزمەتی کۆمەڵگەی عیراقی کاریان نەکردوەو نەیانتوانیوە دەوڵەمەندیەکانی عیراق بۆ خزمەتی لەناوبردنی هەژاری، ئاسایش و ئارامی کۆمەڵگەی عیراق بەکاربێنن وکۆمەڵگەش لەئاستی تێگەیشتن و بەکارهێنانی ئەو دەوڵەمەندیانە نەبوون، چونکە ئاستی تێگەیشتن و ڕێکخستنی کۆمەڵگەش تێری کارێکی لەوشێوەیەی نەدەکرد.

کۆمەڵگەی عیراق، کاریگەری ڕێکخراوی لەسەر شێوەی ڕێکخستنی کۆمەڵگەی ئەخلاقی سیاسی کۆمەڵگە بەشێوەی ئامانجدارو ڕێکخراو نەبوە. ئەوەی کاریگەری هەبوە سیستەمی دەسەڵات و فەرمی بوە، بۆیە کاریگەریەکانی ئەم سیستەمە لەسەر کۆمەڵگەش کەم نیە. ئەگەر سەیری مێژووی کۆمەڵگەی عیراقی و بەتایبەت کۆمەڵگەی عەرەبی و ناوەڕاستی بکەین، ئەوا لانکەی بەسیستەم بونی دەسەڵات بوە لەشێوەی ڕێکخستنی دەوڵەتدا.

یەکەمین دەوڵەت شارەکانی ئور، ئوروک، …. و دوای ئەوە دەوڵەتە قەڵەمڕەو فراوانەکانی سۆمەر، ئەکەد، ئاشورو هاتنی لەشکری فارسەکان و ئسلامیەکان و عوسمانیەکان و هەتا ئێستەش سیستەمی دەوڵەت و سیاسەتی فەرمی کاریگەری قورسی لەسەر زهنیەتی کۆمەڵگەی عیراقی کردوەو هەمیشە لەژێر فشاری توندوتیژی، لێدان و سەپاندنی سیستەمی فەرمی و لێدان لەکۆمەڵگەی سروشتیدابوە.

ئەم سیستەمە فەرمیە هەمیشە لەڕێگەی گوشارو توندوتیژی و گەندەڵی و دزیەوە لەکۆمەڵگەی داوەو باقی خەڵکەکەی لەهەژاری وملکەچیدا ڕاگرتوە. کاتێک هۆلاکۆ دێت و عیراق داگیردەکات، خەلیفەی ئیسلام ئاگای لەداگیرکاریەکانی وڵاتەکەی نیەو ئەو لەخۆشی و کەیف و سەفای خۆی ناکەوێت! ئەوە نیشانەی سیستەمی فەرمی و بێ خەمی و هەژارکردنە. بۆیە ئەو توندوتیژی و خوێنڕشتنەی لەعیراقدابەڕێوەبراوە لەمێژوودا نەک کەم وێنەیەبەڵکوو، وێنەی نیە!.

عیراق لەمێژوویەکی کۆنەوە داگیرکراوەو کەسان و ووڵاتانی دەرەکی و گرێدراوی خۆیان بەڕێوەیان بردوە. دەرفەتی کرانەوەی دیموکراتیک، خاوەن هزرو ڕێکخستنی خۆجێی بۆ نەهێڵراوەتەوە، بەئێستەشەوە هێزە دەرەکیەکان ئاراستەی سیاسی، بەڕێوەبردن و دەوڵەتەکان دیاری دەکەن. بۆیەلەسەر دەوڵەمەندیەکانی عیراقیش هەمیشە سیستەمێکی تاڵان، دزی و گەندەڵیان ئاوا کردوەو پێشخستوە. بۆئەوەش کەسایەتی خۆیان بەرهەمهێناوە. لەئێستەشدا لە هاوکێشە سیاسیەکانی عیراقدا، ڕوانگەیەک، سیاسەتێک، هێزێک و کەسایەتیەک نیە کە بۆ عیراق و لەپێناوی عیراقداو بۆ خۆشگوزەرانی، ئارامی و ئاسایشی کۆمەڵگەی عیراقی بەرنامەی هەبێت و کاربکات.