ته‌ڤگه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد و دیموکرات و ژینگه پاریز
بابەتی پەیوەندیدار
جەمیل بایک
سیستەمە جیهانییەكان هەر وا لە خۆیانەوە و له ماوەی ساڵێك یان ده ساڵێكدا دانامەزرێن. بەگوێرەی زانیاریی مێژووییمان، ئەم جۆرە پرۆسانە هەر سەدە یان چەند سەدە جارێك لە ئەنجامی سەراوژێربوونە كۆمەڵایەتییە گەورەكاندا هاتوونەتە ئاراوە. پێ دەچێت لە یەكەمین قۆناخەكانی شارستانییەتدا هەندێك شارستانییەت هەبووبن؛ پێویستە سۆمەر، ئاسوور، میدیا، پارس، ئیمپراتۆرییەتی ڕۆما، بیزانس، ساسانییەكان و بەدواشیدا نەمسا-هەنگاریا، هەروەها دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتەكانی نێو قەوارەی عوسمانی و تزارییەكانیش لەم چوارچێوەیەدا هەڵبسەنگێنرێن. تەنانەت كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ سەرەتای مێژوو، دەبینین كە یەكەمین شارستانییەتە ناوەندییەكان لە جوگرافیای ڕۆژهەڵاتی ناویندا دروست بوون. بەڵام لە سەدەی شازدەیه‌مدا شارستانییەته‌كانی ڕۆژهەڵاتی ناوین لەبەر ئەوەی خۆیان نوێ نەكردەوە و لە خۆژیاندندا بوون، هێزە هەژموونگەرا ئەورووپییەكان هاتوونەتە پێشەوە. لەم واتایەدا، ئاستی گەشەكردنی شارستانییەت لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا بەشی چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتییەكانی نەكردووە، بگرە بە پێچەوانەوە، خۆی كەوتووەتە دۆخی گرفتەوە. لێرەشەوەیە كە شارستانییه‌تی سەرمایەداری بووە بە هێزی باڵادەستی قۆناخەكە.
هه‌ردوو سەدەی حه‌ڤده‌یه‌م و هه‌ژده‌یه‌م سەدەی سەرەتای هەژموونئاسا بەرزبوونەوەی سەرمایەداریی بازرگانین. لە ئەنجامی شۆڕشی پیشەسازیی سەدەی نۆزده‌یه‌میشدا، لە قۆناخی سەرمایەداریی بازرگانی و تەشەنەكردنی كێبڕكێی ئازادانەدا بە تەرخانكردنی سەرمایە بۆ پیشەسازی، دەستكەوت و داهاتی خێرا و زیاتر كراون بە ئامانج، ئەمەش لە كۆمەڵگەدا چالاكبوونێكی لە شێوەی كێشەی نوێ و گەڕانی تری لەگەڵ خۆیدا هێناوە، بە شێوەیەك، كە داهاتی زیاتر بووە بە یاسای سەرەكیی سەرمایەداری. بەڵام لەبەر ئەوەی تەماحی زێدەداهات و دەستكەوتی زۆر پیشەسازییان تەنگەتاو كردووە، ئەو كێشە و گرفتانەی بە چارەسەكراو دانرابوون، زیاتر تەشەنەیان كردووە و قورستر بوون. هەرچەندە كێبڕكێی سەرمایە و بەرهەمی ناشاز و هەرزان و بازرگانیی كۆیلەش تەشەنەیان سەندووە، ئەو هەر بەو شێوەیە بەردەوام بووە. لەم ڕوانگەیەوە، دەتوانرێت قۆناخی قەیرانی پێكهاتی سەرمایەداری بۆ ئەو مێژوانە بگەڕێنرێتەوە. لە پاڵ ئەمانەشدا، بە ڕادەی گەشەكردنی پیشەسازیی میلیتاری، ناكۆكیی نێوان هێزەكانیش بە ئاستی پێكدادان گەیشتووە. تایبەتمەندیی سەرەكیی شەڕەكانی ئەو سەردەمەی نێوان هێزەكان ئەوەیە كە بە جوگرافیاكانیانەوە سنووردار بوون و ناكرێت باس لە هەبوونی شەڕێكی جیهانی بكرێت. كاتێك سەرمایەداری پێگەیەكی نێودەوڵەتیی بە دەست هێنا، قۆرخ كرا و لەگەڵ ئەمەشدا میلیتاریزم گەشەی كرد، ناكۆكی و كێشەكانی نێوان هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییش لە مەیدانی سەربازیدا ڕەنگیان دایەوە و شەڕی نێوان هێزەكان هەم تەشەنەیان سەند و هەم بە ئەندازەیەك دۆخی هەمیشەییشیان هەڵگرت. هه‌ردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهانیش لە پای ئەو قۆناخە مێژووییانە هاتوونەتە ئاراوە، چونكە تەماحی زێدەنرخ و زێدەداهات لە مێژ بوو ئاستی نەناسینی سنوورە نەتەوەییەكانی تێ پەڕاندبوو. چ سەرمایەی دارایی، چ ڤێرژنەكانی كاڵا و چ خاوەن هێزە میلیتارییەكان، چاویان بڕیبووە بازاڕی نوێ و جوگرافیای تریش. بازاڕ و جوگرافیا قۆرخكراوەكان بۆ ئەو هێزانەی كە بە تەماحی زیاترین بەرهەمهێنانی كاڵاوە بوون، ئیدی تەسك و تەنگ بووبوون، واته بەشی نەدەكردن. بە واتایەك، هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری جیهانیان لە ناو خۆیاندا دابەش كردبوو، بە شێوەیەك، كە هیچ شوێنێكیان نەهێشتووەتەوە كە لە ناو خۆیاندا دابەشیان نەكردبێت. ناكۆكی و كێشەكانی نێوان هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و لە ئاستی جیهانیشدا ئەو گرژییانەی بە ئاستی شەڕ گەیشتوون، ڕێك لە دوای ئەو قۆناخەوە سەریان هەڵداوە. بانگەشەدارتر، تەماحكارتر و بەهێزترینەكان، بەگوێرەی هێزی خۆیان شەڕی دەسەڵاتداریی بازاڕیان ڕاگەیاندووە. لەم واتایەدا، جەنگی یەكەمی جیهان وەك شەڕی دابەشكردنی بازاڕ لە نێوان هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدا هاتووه‌تە ئاراوە.
جەنگی یەكەمی جیهان بە ڕاستییش ڕێگەی بۆ ژینۆساید كردەوە. بە ملیۆنان مرۆڤ ژیانیان لە دەست دا. گەلێك كۆمەڵگە دووچاری فەلاكەتی ئابووری و كولتووری هاتن، تووشی داڕمانی گەورە بوونەوە. دەشێت لە لایەنێكەوە وەك پارادۆكسێكیش بێت، بەڵام لە ئەنجامی ئەو هەمووە وێرانكارییانەی جەنگەكەشدا، یاخود وەك بەردەوامییەكی ئەو قۆناخە، شۆڕشێك كە بۆ یەكەم جار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بە ناوی شۆڕشی سۆسیالیزمەوە دەهاتە ئاراوە، بەرپابوونی شۆڕشی سۆسیالیستیی سۆڤێت بوو. دۆخێكی نوێ بوو. هاوكات تزار نوقمی مێژوو بووبوو، لەولاوە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییش كە بۆ ماوەی چەند سەدەیەك بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و بە گشتییش لە سێ قاڕەی جیهاندا لە هەوڵی چەسپاندنی فەرمانڕەوایی خۆیدا بوو، لە بەردەم پەرتەوازبووندا بوو. پاشان سەرباز و بیرۆكراسە بۆرژوا توركەكان بە كاریگەریی میلیتاریزمی ناپلیۆن، كۆماری سێیەمی فەڕەنسا و دەوڵەت-نەتەوەی ئەڵمانیا، بە سەركردایەتیی مستەفا كەمال دەوڵەتێكی نوێیان بە ناوی ‘كۆماری توركیا’وە دامەزراندبوو. بە تێپەڕاندنی دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتی هێزی ناوەندگەرا و بە تایبەتییش بە شۆڕشی سۆڤێت، سیستەمی سیاسیی جیهان خەسڵەتێكی نوێی وەرگرت. كەچی وەك لە ماوەی ڕابوردوودا بەدی كرا، سۆسیالیزم نەك بە ئەجینداكانی خۆی خۆی بە ڕێوە ببات، بەڵكو لەبەر ئەوەی بە ئەجینداكانی سەرمایەداری كەوتە ڕكابەریكردن لەگەڵ خودی سەرمایەداریدا، بە دوور لە بونیادنانی ڕاستەقینەی سۆسیالیزم و بەو سیاسەتەی كە كردی، بە دەیان ساڵ نەیتوانی خۆی لە ئاوكردن بە ئاشی سەرمایەداریدا ڕزگار بكات.
دەبێت باش بزانرێت كە لەو سەردەمەدا بەریتانیا ڕۆڵی سەرەكی و گرنگی هەبوو لە بوونی سەرمایەداری بە هێزێكی هەژموونی، داخوراندن و شیتەڵبوونی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و ڕووسیای تزاریدا. هاوكات ئەگەر دەرك بە پێگە و ڕۆڵی بەهێزی بەریتانیا لەسەر ئەو پرۆسەیە و گۆڕانكارییەكانی ئەو قۆناخە نەكرێت و نەزانرێت، ناشێت خوێندنەوەی ڕاست بۆ ڕووداو و گۆڕانكارییەكانی دواتریش بكرێت.
وەك دەزانرێت، بەریتانیا سەردەمانێك ئیمپراتۆرییەتێك بوو كە خۆری لێ ئاوا نەدەبوو. هێز و تاقەتی فەرمانڕەواییكردنی بەسەر نیوەی جیهاندا هەبوو. بەم هێز و تاقەتەی ئێش و ئازارێكی گەورە و فەلاكەتی بێوێنەی بەسەر گەلاندا هێنابوو. زۆر باش دەزانرێت كە تەنها لە قاڕەی ئوستراڵیا چۆن، چ بە كۆمەڵكوژیی ڕاستەوخۆ یاخود بە بڵاوكردنەوەی پەتای جیاجیا بێت، ئابۆرجین (بوومی)یەكان و خەڵك و كۆمەڵگە ناوچەییەكانی قڕ كرد و چۆن فەلاكەتی گەورەی سەیروسەمەرەی بەسەر هێنان. بەڵام سەرەڕای ئەوەش، سەرەنجام بەریتانیا هێزێكی سەرەكیی فەرمانڕەوای جیهان بوو. ئەوەی دەمانەوێت لێرەدا ئاماژەی بۆ بكەین، ئەمەیە كه هەمان ئەو بەریتانیایەی كە ئەقڵی ستراتیژیی بوون بە ئیمپراتۆرییەتی بەهێزی لە خۆیدا بەرجەستە كردووە و بە ئەزموونەكانی هەمیشە بە پێشدیدەییەوە ستراتیژییانە مامەڵەی كردووە، بە هەمان ڕوانگەی ستراتیژیی خۆیەوە هەوڵی دەستنیشانكردنی ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوینیشی داوە. بەریتانیا لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا هەبوونی دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتە خاوەن هێزەكانی بە مەترسی زانیوە. بۆ ئەوەش پەرتەوازەبوون و لەهێزكەوتن و پارچەبوونی ئەو دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتانەی بە هەلی كاریگەربوونی خۆی داناوە. بەم هۆكارەشە كە بۆ پارچەبوون و شیتەڵبوونی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، هەوڵێكی گەورەی داوە و بە هەمان شێوازیش مامەڵەی لەگەڵ تزاری ڕووسیدا كردووە. ئیدی سەرەی عەرەبستانی گەورە و ڕۆژهەڵاتی ناوین دەهات.
پێشتر ئاماژەمان بۆ گرنگی و تایبەتبوونی ڕۆڵی بەریتانیا لە دەستنیشانكردنی ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناویندا كردبوو. بێگومان فەڕەنسا و دەوڵەتانی دیكەی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییش لەم بوارەدا ڕۆڵی كاریگەریان هەبووە. بەڵام ئەو ڕاستییەش حاشاهەڵنه‌گره كە بەریتانیا وەك هێزێكی سەرەكی بووە لە ڕەوتداندا بە ڕووداوەكان. هەر بەریتانیا بوو كە بە ‘ڕاستە’ جوگرافیای عەرەبیی كێشاوە و كۆمەڵگەی عەرەبیی، كە لە هەمان باوەڕ و قەومی ئەو خاكەن، بەسەر 22 دەوڵەتدا دابەش و پارچە كردووە. واته بەم ڕادەیە هێز و دەستپێشخەریی هەیە. تەنانەت دەگوترێت جارێكیان چه‌رچڵ كە قوومی لە چای نیوەڕۆی دەدا، كەوتووه‌تە بیری كە دەوڵەتی ئەردەن دابمەزرێنێت و دەوڵەتی ئەردەنیش بەو جۆرە دامەزرێنراوە. ئاشكرایە كە بەدوای ئەویشدا دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل دێت. دامەزرێنەری، یاخود ئەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل بە دامەزراندن دەدات، بەریتانیایە. دیارە بە تایبەتییش بە پێشەنگایەتیی بەریتانیا و فەڕەنسا شێوەیەكی نوێ بە ڕۆژهەڵاتی ناوین دەدرا. بەو پێیەش گەلان، كۆمەڵان، باوەڕ و كولتوورەكانی ناوچەكەش دەكەوتنە ناو ناكۆكی، گرژی و شەڕێكی بێكۆتاییەوە. تا چەندە یەكتریان شەكەت و ماندوو بكردایە، هێزە هەژموونگەراكانی سەرمایەداری و بە تایبەتییش بەریتانیا بەرژەوەندییەكانیان زیاتر بەبێ كێشە و ئاسانتر ڕێك دەخست. هەر بەم هۆكارەشە كە بەریتانیا بەم جۆرە لە دەوری ڕۆژهەڵاتی ناوین دەگەڕێت.
چجای كێشە و حەقیقەتی كوردیش هەیە. كاتێك هەوڵی تێگەیشتن لە كێشەی كورد و دۆخی كورد لە سەرەتای ئەم سەدەیەش دەدەین، مسۆگەر پێویستە بەریتانیامان لە یاد نەچێت. بەریتانیایەك كۆمەڵگەی عەرەبیی پارچە كردبێت و كردبنی بە 22 دەوڵەتەوە، هەمیشە بایەخی بە كێشەی كورد و خودی كوردیش داوە. وەك دەزانرێت، لە 1920دا بە پێشەنگایەتیی بەریتانیا كۆنفرانسی قاهیرە ساز كرا. بڕیارەكانی ئەو كۆنفرانسە بە تەواوی لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی بەریتانیا و هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدا بوون لەسەر هەرێمەكە. دوو بڕیاری زۆر بنچینەیی هەن كە لە كۆنفرانسی قاهیرەدا دراون. بڕیاری یەكەم وەهایە: دەوڵەتە گەنجە تازەدامەزرێنراوەكەی تورك لە موسڵ و كەركوك دەكشێتەوە و ئەو هەرێمە بۆ بەریتانیا دەهێڵرێتەوە. لە بەرامبەر ئەمەشدا بەریتانیا (هاوكات دەوڵەتانی نێونەتەوەییش) ددان بەو كۆمارەدا دەنێن كە مستەفا كەمال دای مەزراندووە. بڕیاری دووەمی كۆنفرانسەكەش تایبەت بە كوردە. ناوەڕۆكی بڕیارەكە بەم شێوەیەیە: لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی هێزە هەژموونگەراكان و ئەو ڕێككەوتنانەی لەگەڵ هێزە هەرێمییەكاندا كردوویانە، كورد و كێشەی كورد دەكرێن بە قوربانیی هەموو ئەو بەرژەوەندییانە، واته كێشەی كورد چارەسەر ناكرێت. بڕیاری چارەسەرنەكردنی كێشەی كورد لە كۆنفرانسی قاهیرەدا دراوە. واتای ئەم بڕیارە بۆ كورد و كوردستان، پارچەكردن و دابەشكردنی كوردستان و بە نەبوو لەقەڵەمدانی گەلی كورد و بێستاتۆكردنیه‌تی. هەڵبەت دواتر و لە پەیمانی 1921ی ئەنكەرە و كۆنفرانسی لۆزان لە 1923دا ڕاستییەكانی ئەو بڕیارانە تۆمار كراون. كەواتە لە ڕاگرتنی كورد بۆ ماوەی سەدەیەكی ڕێك لە ناو بەرداشی ژینۆسایددا، ئەو بڕیارەی كۆنفرانسی قاهیرە، واته بەریتانیا، بە ڕاستییش ڕۆڵ و گوناحێكی گەورەی هەیە. بۆ ماوەی سەد ساڵ ژیانی پڕ لە گوشار و كۆڵۆنیكراویی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوینیش لە پاڵ گەلی كورددا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوانە.
سەرەنجام دەردەكەوێت كە سیستەمی سیاسیی سەدەی بیستەم لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا لەسەر پارچەكردنی كوردستان و چارەسەرنەكردنی كێشەی كورد دامەزراوە. تێپه‌ڕاندن و هەڵوەشاندنەوەی سیستەم و دروستبوونی هاوسەنگیی نوێش لەسەر چارەسەركردنی كێشەی كورد دەبێت. بەڵام حاڵی حازر لە ڕۆژهەڵاتی ناوین شەڕێك هەیە و بەردەوام دەبێت. ئەوەش جەنگی سێیەمی جیهانە. شەڕێكە كە تێیدا هێزەكانی مۆدێرنیتەی دیموكراتیك ڕاستەوخۆ لە تێكۆشاندان لە دژی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری. ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگریشە كە تێكۆشانی ئازادیی كوردستان پێشەنگایەتیی ئەو تێكۆشانە دەكات. پارادایمی نەتەوەی دیموكراتیك كە دوورە لە هەموو جۆرە نەژادپەرستییەك، ژیانی ئازادی و دیموكراتیكی گەلان بە بنچینە وەردەگرێت و كۆنفیدراڵیزمی دیموكراتیك لەسەر ڕەوتی ئەو تێكۆشانە گەشە دەكات.
لەولاشەوە هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و هێزە بەكرێگیراوەكانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین، كە دەوڵەت-نەتەوەكانن، زۆر بێڕەحم و بێویژدانانە یاری بە جێنەتیكی كۆمەڵگە، كولتوور، باوەڕ و ناسنامەكانی ناوچەكە دەكەن، چونكە ئەو ڕژێمی دەوڵەت-نەتەوانە، هەریەكەیان لە ناوەڕۆكیاندا دەوڵەتی ژینۆسایدن. شەڕ لەم ڕەهەندەیدا لە شێوەی خنكاندنی یەكدی، شكاندنی مەزهەب و باوەڕ و ناسنامەكان درێژه دەدات. بە ڕادەیەك سەرجەم ناسنامە، قەوم و باوەڕەكان لەگەڵ یەكتردا لە دۆخی شەڕدان. بێگومان بەرپرسیاری سەرەكیی ئەم دۆخەش هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری و دەوڵەتە هەڤاڵبەند و سیخوڕەكانیانن. ئەوەش لە كاتێكدایە كە هەر سێ ئایینە ئاسمانییەكە لەم خاكەوە هەڵقوڵاون. جەوهەری سەرجەم ئایینەكان خۆشبینی، خۆشەویستی و ئاشتییە. یەكەم وشەیەك كە حەزرەتی عیسا دركاندوویه‌تی، ‘خۆشەویستی’یە، واته چارەسەركردنی كێشەكان نەك بە توندوتیژی، بەڵكو بە خۆشەویستی. فەلسەفە بنچینەییەكەی، ژیانە بە خۆشەویستی و لە ئاشتەواییدا. یەكەم وشە لە ئایینەكەی حەزرەتی محەمەددا، ‘بخوێنە’یە، بە واتای خۆت لە جەهالەت ڕزگار بكە. سەراپای بیروباوەڕەكەی لەسەر زانیاری بونیاد ناوە. بە لای هەموو بیروباوەڕەكانەوە، سەرجەم گەلان و قەومەكان برای یەكن. بەڵام ئەگەر لە ڕۆژهەڵاتی ناوین تەنها لە خاكی عەرەبدا 22 دەوڵەت دروست كرابێت، كوردستان پارچە و دابەش كرابێت، تەنانەت ددان بە هەبوونی گەلێك لە باوەڕ و كولتوورەكانی تر نەنرابێت، تاكە ئامانج ئەوەیە گەلان و كولتوورەكان بە ناوی باوەڕ و ناسنامەوە یەكتر بخۆن و لەناو ببەن، یەكتر قڕ بكەن. بە تایبەتییش كاتێك هەموو ئەوانە بە ناوی ئایینە پیرۆزه‌كان و باوەڕەكانەوە بكرێت.
لە مێژوودا بۆ یەكەم جار كە دەوڵەت دادەمەزرێنرێت، ڕاهیبەكانی سۆمەر لە خۆڕا نەیانگوتووە: “خودا لە سەرەوە و ئێمەش لە سەر زەوی”، واته دەوڵەت. لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشماندا هێزی جانەوەری هەڵگری زه‌ینییەتی دەوڵەت-نەتەوە بەبڕیارە لە ڕووبەرووبوونەوە لەگەڵ سەرجەم بەها كۆمەڵایەتییەكان و هەموو هەبوونێكی مرۆڤایەتی و سەركوتكردن و لەناوبردنیان. كەواتە دامەزراندنی 22 دەوڵەت لە سوود و بەرژەوەندیی گەلی عەرەبدا نەبووە. لە چوارچێوەی ستراتیژیی ‘پەرتكە و زاڵبە’ی بەریتانییەكاندا بەو ئەنجامە گەیشتووە. هەر بۆیە تا چەند بڵێیت دەوڵەتی زۆر، ئەوەندەش زۆریی ژینۆسایدی كۆمەڵگە و كولتوورەكانە.
لە ئەورووپاش دەوڵەت-نەتەوەیەكی زۆر هەیە، بەڵام ئەو دەوڵەتانە بە باجی تێكۆشانی سەدان ساڵە و ڕەنج و قوربانییەكی زۆر دامەزرێنراون. لەبەر ئەوەی لەسەر ئەو ڕاستییە مێژووییە دامەزرێنراون، بە هەر شێوەیەك بێت ناچار دەبن لە بەرامبەر هەندێك لە بەها دیموكراتیكەكاندا هەستیار بن. هەروەها دەشێت بگوترێت كۆمەڵگەكانیشیان لەو بوارانەدا هەستیارترن و ئاستێكی هزری و پێكەوەنانی ڕێكخراوەییان هەیە كە بتوانێت فشار بخاتە سەر دەوڵەتەكانی ‘خۆیان’. بەڵام دەوڵەت-نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوین بەو جۆرە دانەمەزراون. لە شێوەی فەرمانڕه‌وایی لە سەرەوە بۆ خوارەوە شێوەیان پێ دراوە و دامەزرێنراون. ئەو دەوڵەتانە ڕێزیان بۆ هیچ بەهایەكی دیموكراتیك، هیچ داب و نەریتێك، هیچ كولتوور و ڕاستینەیەكی كۆمەڵایەتی نییە. زه‌ینییەتی دەسەڵات لە لایان لە سەرووی هەموو شتێكەوەیە. هەڵبەت یەكێك لە ئامانجەكانی دامەزراندنی دەوڵەت-نەتەوەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوینیش، به بەردەوامی ڕاگرتنی خەڵكەكەیەتی لەژێر گوشار و تاڵان و داگیركەریدا. ئەمەش هەر ئەوەیە كە هێزە هەژموونگەراكان لەپێناوی بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا سەدەیەكە بەسەر گەلاندا هێناویانە. كەواتە چارەسەر لە دەوڵەتی زیاتر یاخود لە هزری دەوڵەت-نەتەوەدا نییە.
هاوكات هەندێك هەن وەها هەڵی دەسەنگێنن كە لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا ڕووسەكان لە هەوڵی ئەوەدان كۆمۆنیزم بخەنە شوێنی ئایین كە بنەمای ژیانی سیاسییە و بەریتانییەكانیش چوارچێوەیەكی نەژادپەرستی یاخود خانەدانێتی لەجیاتیی بچەسپێنن. لە ڕاستیدا ئەمانە جۆرە هەڵسەنگاندنێك نین كە فەرامۆش بكرێن. لێرەدا كاتێك باس لە كۆمۆنیزمی ڕووسەكان دەكرێت، بێگومان مەبەست لە پارتە كۆمۆنیستییەكان، پارتە چەپ و سۆسیالیستەكانی ڤێرژنی سۆسیالیزمی بونیادنراو و بە تایبەتییش پارتە بەعسییەكانە. دەشزانرێت ئەمانە تەنانەت بەر لە هەڵوەشانەوەی سۆسیالیزمی بونیادنراویش مایەپووچ بوون و تەنها زه‌ینییەتێكی ڕەقی دەوڵەت-نەتەوەگەرا و چەند كەس و كۆمەڵەیەكی دۆگما و مارجیناڵ ماونەتەوە كە نەیانتوانیوە سۆسیالیزمی بونیادنراو تێ بپەڕێنن. بە كورتییەكەی، یەكێتیی سۆڤێت هەڵوێستێكی تەندروستانەی لەسەر بنچینەی دیموكراسی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوین نیشان نەداوە. ڕاستیی زه‌ینییەتی سۆسیالیزمی بونیادنراو هەرچییەك بێت، بەو شێوەیە مامەڵەی كردووە. هەڵبەت كاریگەریی سیاسەتی نەژادپەرستی و پابەندێتی بە خانەدانی كه بەریتانەكان دەیانەوێت لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا زاڵی بكەن، زیاتر بووە. وەك ئاماژەمان بۆ كرد، سەرجەم كێشە پێكهاتەییەكانی سەد ساڵەی ڕۆژهەڵاتی ناوین سەرەنجامێكی سیاسەتەكانی بەریتانیایە. كەواتە نە سۆسیالیزمی بونیادنراو و نە هێزەكانی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارییش لە دۆخی چارەسەركردنی كێشە زۆر قووڵ و پێكهاتەییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناویندا نەبوون، بە پێچەوانەوە، كێشەی نوێ و زیاتریان بۆ سەر كێشەكان زیاد كردووە.
چارەسەری ماییندەیی كێشە پێكهاتەییەكان، بە دیموكراتیزەبوونی ڕۆژهەڵاتی ناوین دەبێت. شارستانییه‌تی ڕۆژهەڵاتی ناوین موتووربەی بیانی ڕەت دەكاتەوە. ئێستاكە فەلەستینییەكان و ئیسرائیل لە شەڕێكی گەورەدان. فەلەستینییەكان سوور و پێداگر بەرگری لە ئایندەی فەلەستینێكی سەربەخۆ دەكەن. ئیسرائیلیش بە پێداگری و ڕقئەستوورییەكی گەورەترەوە دژایەتیی ئەو هەوڵە دەكات و ئەو داخوازییەی فەلەستینییەكان ڕەت دەكاتەوە. فەلەستینییەكان دەیانەوێت دەوڵەت دابمەزرێنن، دەوڵەتی ئیسرائیلیش ڕەتی دەكاتەوە. لەو چوارچێوەیەدا و هەر بەو هۆكارەیە كە ئەو شەڕەی دەیان ساڵە بووە بە باعیسی ژیانی دەیان هەزار كەس كه ناچار بوون بە تەرككردنی خاكیان، كۆچ و ڕەوی زۆرەملێ، داڕمانی ئابووری و لەناوچوونی شار و زێدەكانیان، هێشتاش درێژە دەكێشێت.
كەواتە ئەگەر كێشەكانی دەوڵەت-نەتەوە چارەسەر بكرانایە، بەر لە هەموو شتێك عەرەبەكان كە لە هەمان ئایین و قەومن، لە مێژ بوو كێشە نێوخۆییەكانیان چارەسەر كردبوو. چارەسەر لە سووربوون لەسەر دەوڵەت-نەتەوە نییە كە خۆی چاوگی كێشەكانە، چارەسەری ڕاستەقینە هەڵگرتنی بڕیار و ئارەزووی پێكەوەژیانە لەسەر بنچینەی زه‌ینییەتی نەتەوەی دیموكراتیك، جا لە هەر باوەڕ، قەوم و كولتوورێكیشدا بێت. ئێمە بەمە دەڵێین زه‌ینییەتی نەتەوەی دیموكراتیك. هۆكارەكەشی وەك ڕێبەر ئاپۆ ئاماژەی بۆ دەكات، كۆنفیدراڵیزمی دیموكراتیك و یەكێتیی نەتەوە دیموكراتیكه‌كانە.
هەوڵمان دا بە كورتی ئاماژە بۆ ئه‌و ئەنجامانە بكەین كە جەنگی یەكەمی جیهان هێنانیە ئاراوە. دەشزانین كە جەنگی دووەمی جیهان ڕێگەی بۆ ئەنجامی زۆر وێرانكارانەتر كردەوە. بەڵام فاشیزمی هیتلەر، مۆسۆلینی و فرانكۆ لە ئەنجامی جەنگی دووەمی جیهاندا پاكتاو بوون. هەروەها دوابەدوای جەنگی دووەمی جیهان، لە چوار لای جیهان و بە تایبەتییش لە ئەمه‌ریكای لاتین و ئەفریقا، تێكۆشانی ڕزگاریی نەتەوەیی و سەربەخۆیی گەلان ڕووی لە هەڵكشان كرد، بە تایبەتی لە ساڵانی 1960دا جووڵانەوەی شۆڕشگێڕیی گەنجان لە ئەورووپا كە ناوەندەكەی فەڕەنسا بوو و لە ئاستی دونیاشدا سەریان هەڵدا. هاوكات شۆڕشەكانی ڤێتنام، كوبا و چین كاریگەرییەكی گەورەیان لەسه‌ر جیهان هه‌بوو و خێراییان دا بە گه‌شەكردنی گوتار و چالاكییە دژەسەرمایەدارییه‌كان.
ئێستاكە ئەوەی زۆر گرنگە، چۆنێتی و ئەو ئەنجامانەیە كە جەنگی سێیەمی جیهان ڕێگەی بۆ خۆش دەكات. ئاشكرایە جەنگی سێیەمی جیهان كە ئێستاكە لە ئارادایە، زۆر پێشكەوتن و گۆڕانكاریی ئەرێنی و نەرێنییشی لە ئامێزی خۆیدا هەڵگرتووە. هەروەها دەگوترێت كە دەستنیشانكردنی هێڵی نوێی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا، دەبێت بە هۆی سەرهەڵدانی شەڕی نوێ، یاخود بەربڵاوبوونەوەی زیاتری شەڕی ئێستاكە و تەنانەت گۆڕانی جوگرافیاكەش. دەبێت ئه‌وه لە بیر نەكرێت كە جەنگی سێیەمی جیهان لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا دەكرێت و ناوەندەكەشی كوردستانە. دیارە مێژوو ئەم جارەیان لەسەر بناخەی ڕاست بە بنجی خۆی دەگاتەوە. ئەسكەندەر بە شمشێر گرێكوێرەی گۆردۆن دەبڕێت. بە چارەسەربوونی گرێكوێرەی گۆردۆنیش دەرگەكانی ئاسیا بە ڕووی ئەسكەندەردا كراونەتەوە. مێژوو سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی ناوین ئێستاكە ئەركێكی وەها سەخت، بەڵام گرنگ و ڕەسەنی خستووه‌تە بەردەم و سەرشانی كوردان. كلیلی دەرگەی دیموكراسی و ئازادیی ڕۆژهەڵاتی ناوین لە چارەسەری كێشەی كورددایە. بە مێژوودا بۆمان دەردەكەوێت كە سەدەی جارێك هەندێك كەسایەتی دێنە مەیدانەوە و ئاڕاستە بە ئاییندەی مرۆڤایەتی دەدەن و ڕێگە بۆ گۆڕانكاریی گەورە دەكەنەوە. پێغەمبەران، فەیلەسووف، گەورە فەرماندار و سیاسەتمەدارەكان نموونەی ئەو ڕاستییەن. ڕێبەر ئاپۆش كەسایەتیی داهێنەری چارەسەرە بۆ كێشەكانی سەدە و ڕێنیشاندەری مرۆڤایەتییە. تەنها ڕێبەرێكی كورد نییە، هیی هەموو گەلان، مرۆڤایەتی، باوەڕ و كولتوورەكانە. ئەوەش هەم پێویستە، هەم سروشتییە و هەم ڕاستیشە كە گەلان خۆیان لە ڕێبەر ئاپۆدا بدۆزنەوە، چونكە فەلسەفە و پارادایمی ‘چارەسەر’ی داهێنراوی ڕێبەر ئاپۆ، بۆ هەموو گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوینە، تەنانەت بۆ هەموو مرۆڤایەتییە. دەبێت هەر بەم شێوەیەش لە پارادایمەكەی ئازادیی ژن، ژینگەپارێزی و كۆمەڵگەی دیموكراتیك تێ بگەین. پارادایمی ‘چارەسەری دیموكراتیك و ئازادیی ژن’ی ڕێبەر ئاپۆ بۆ چاره‌سەری كێشەی كورد و چارەسەری سەرجەم كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوینیش وەك دەرمانە. هەر بەم هۆكارەیە كە بەرامبەر بە دەوڵەت-نەتەوە، گەشەدان بە پارادایمی نەتەوەی دیموكراتیك و بونیادنانی كۆنفیدراڵیزمی دیموكراتیك كە جەستەی ئەو پارادایمەیە، دواڕادە گرنگییەكی ژیانیی هەیە. ئەمەش ئەو خاڵەیە كە سەرجەم گەلان و كولتوورەكان بە شێوەیەكی دیموكراتیك و ئازادانە تێیدا بەیەك دەگەن. كۆنفیدراڵیزمی دیموكراتیك، دیموكراسیی هاوبەش، نرخی هاوبەش و شكۆی هەموویانە.
ڕزگاربوونی كوردان لە بەرداشی ژینۆسایدیش هەر بەم شێوەیە مەیسەر دەبێت. ڕاپەڕین و سەرهەڵدانەكانی دوایین دوو سەدەی كوردان لە دژی هێزە هەژموونگەراكان، بە ڕاستی بەشكۆن. بەڵام بە هەر شێوەیەك بووبێت، دۆخی سەركردایەتییەكانی ئەو سەردەمە و هەلومەرجە ناوخۆیی و دەرەكییەكان هەلی سەركەوتنیان پێ نەداون. هەر دەوڵەتێك وەك شمشێرێكی ژینۆساید هەوڵی داوە لە بەرامبەر كورددا ئەنجام وەربگرێت. بەو هۆیەوەیە تێكۆشانەكانیان توند و دژوار بوون. بەڵام ئەوڕۆ ئەو دۆخە گۆڕاوە. گیانی هزر، یەكێتی و بەرخۆدانی نەتەوەیی لە كورداندا لە گەشەكردندایە. ئەم تێكۆشانەی وا 50 ساڵە بەبێ وچان و دابڕان بەردەوامه، لە هەموو ڕوویه‌كەوە بەو ئاستە گەیشتووە كە ببێت بە فشار بۆ هێنانی چارەسەر. ئەم تێكۆشانە لە سەرجەم كۆمەڵگەكانی دژبەری ڕژێمە دەوڵەت-نەتەوەكان هۆشیاری و هزرمەندییەك دەئافرێنێت و دەبێت بە ئیلهام بۆیان. وەك ڕێبەر ئاپۆ هەمیشە ئاماژەی بۆ كردووە: “كوردان لە شێوەی ئەو ڕۆڵەی لە بەرەبەیانی شارستانیدا پێی هەڵسان، ئێستاكەش دەتوانن لەسەر بنچینەی شارستانییه‌تی دیموكراتیك ڕۆڵ بگێڕن.”
بۆ ئەم مەبەستە بوو باسی شمشێری ئەسكەندەر و گرێكوێرەی گۆردۆنمان كرد، چونكە پێویستە گرێكوێرەی ڕۆژهەڵاتی ناوینیش بكرێتەوە. ئەگەر كێشەی كورد بە واتای گرێكوێرەی ڕۆژهەڵاتی ناوین بێت، ئەوا چارەسەركردنی كێشەی كوردیش یەكسانە بە ڕۆژهەڵاتی ناوینی دیموكراتیك. سەرەنجام دەگەین بەم خاڵە: لە بەرامبەر ئەو ئەنجامانەی جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان هێنانیاننە كایەوە، ئەو ئەنجامە شكۆمەندانەی كە جەنگی سێیەمی جیهان بیانهێنێت؛ بێگومان یەكێتیی دیموكراتییانەی نەتەوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوین و كۆنفیدراڵیزمی دیموكراتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوین دەبێت. بەم شێوەیەش، لەجیاتیی سیستەمی سیاسیی سەدەی بیستەمی ڕۆژهەڵاتی ناوین كە سەرەڕای كورد و گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوین دانران، سیستەمی سیاسیی دیموكراتیكی سەدەی بیست و یەك بە ئیرادەی هاوبەشی گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوین بەدی دێت.
سەرچاوە: ئازادیی کۆمەڵگە
