سەردەمی پڕوپوچی

سەردەمی پڕو پوچی “میدۆکراسی”

ناونیشانی کتێبێکی ئالان دۆنۆیە،ئەم کتێبە وێنەیەکی پوختی ئەو دنیایە پێشکەش دەکات کە لەسایەی نیولیبڕالیزم پێکهاتوە. دنیایەک کە لەڕێکخستنی سیاسی و ڕۆشنبیی و هونەردا دا ،گەیشتۆتە ئاستی داڕوخان،سیاسەت مردووە ،لەجیاتی سیاسەت حکومداری جێگەی گرتۆتەوە،کە تەکنیکێکی ودی کارگێڕیە.

مەبەست لە حکومداری نیولیبڕاڵ ، نەهێشتنی پێوەرەکان،بەهاکان ، هزری فەلسەفییە ، بۆ پەیوەنیمان بە جیهانەوە.داماڵران لەمۆڕاڵ،و بێ بایەخکردنی به هاکان لەلایەن چینێک لەکەسانی پڕوپوچ کە دەستیان بەسەر دەسەڵات داگرتووە،ئەم چینە کە ڕۆڵی ناوەندێک دەبینن لەنێوان تاکەکان و بەرژەوەندی سەرمایەدارەکان،هەوڵدەدەن یەک جۆربیرکردنەوە بەسەر کۆمەڵگە دا بسەپێنن. نکۆڵی لەهەرچەشنە بیرکردنەوەو و ئایدیایەکی باڵا دەکەن،بەڵام ئەمە لەڕاستیدا بۆ ڕێگریکردنە لە هەرچەشنە مەزنییەک کەمرۆڤەکان بتوانن لەخۆیانی نیشان بدەن. هەوڵدەدرێت لەڕێگەی ئاکادیمیە کۆیلەکان ،زمانێکی نەرم و هێمنن بسەپێنن بەسەر بیرکردنەوەی گشتیدا،بەجۆێک هەرزبریەکی زمان، لەبارەی بەهاکان وەک گێلێتی دەبیندرێت.بۆخۆت بژی، حەقی هیچت نەبێت،  هەموشتێک گۆڕاوە،ئێمە نابێت وەک ڕابردوو ،جدیبین،کتێبە ئاڵۆزەکانت بخەلاوە، پراگماتیبە، چونکە لەوانەیە هەڵەبین،ئەم دونیا بینییە هەوڵێکە بۆ داستبەرداربونی ئینسانەکان لە بیرکردنەوەو خۆدانە دەست چێژپەرستی و دورکەوتنەوە لەدانایی.

لەکاتێکدا ڕۆژ بەڕۆژ میللەتان دەچەوسێندرێنەوە ،بازرگانی چەک و شەڕو شۆڕ پەرەی پێدەدرێت ،لەلایەن ئەم چینە دەسەڵاتدارە کە بوکەڵەی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانن.حکومەتداری نیولیبڕاڵ هەوڵێکە بۆگونجاندنی سیاسەتی دەوڵەت لەگەڵ بەرژەوەندی کۆمپانیاکان و ملیاردێرەکان. ئەم چینە ناوەندێکن بۆ ڕێکخستنی پەیوەندی تاک لەگەڵ پیشەسازیەکان،بازرگانی و کۆمپانیاکان.

حکومەتەکان داوای سک هەڵگوشین دەکەن،ڕەخنەی خەرجکردنی زۆری کۆمەڵگە دەکەن،لەکاتێکدا سەرمایەداران لەڕێگەی شارەزایانی میکانیکی کە هەوڵدەدەن بەهەشتێک بۆ دەوڵەمەندان دروستبکەن، بەجۆرێک بۆنمونە دروستکردنی فڕۆکەی تایبەت بۆ ملیاردێرەکان ،بەکارهێنانی هەموشارەزایی ئەکادیمیەکان و پسپۆڕانی میکانیکی بۆخزمەتی ئەوانە بەکاردێت،ئەم کۆیلەکردنە لەڕێگەی زانکۆکان دەکرێت،بەجۆرێک زانکۆکان پەیمانگاکانی توێژینەوە گەندەڵترین دامودەزگان،کە بەرژەوەندییان لەگەڵ بازاڕ گرێدراوە،پڕۆفیسۆرەکان وەک مافیاکانی دەرمان وان،کە براندەکانی زانکۆ دەفرۆشن،توێژینەوەکانیان ڕۆڵی فەتوا دەبینن،لە شەرعی بونی هەموو ئەو چاوچنۆکی و تێکدانەی کۆمپانیاکان دەیکەن لە ژینگەدا،لەلایەکیتر پارە لەو سیستەمەدا ،بۆتە بەهایەکی ڕەهاو ،ناوەندی بەهاکان،ئەوەش بەبڕوای دۆنۆ لەبەرئەوەیە پڕوپوچەکان جگە لە ئابوری لەهیچ مەجالێکیردا ناتوانن ڕۆڵی سەرکردایەیەتی ببینن.پڕوپوچەکان لەڕێگەی حوکمداریەوە هەوڵدەدەن ئەو بێ بەهایی و پڕوپوچیە لە هەموئاستەکان،بکەنە بەهایەکی گشتی کۆمەڵگە،سرجەمی لایەنەکانی ژیان توشی داڕوخان هاتون،هونەرو وەرزش و سیاسەت و ڕۆشنبیری،هەمویان گۆڕاون بۆ پیشەسازی و قازانج.

زانکۆ وەک ناوەندێک بەکاردێت بۆ نەرمکردنی مرۆڤ و ڕامکردنی وکوشتنی کەسێتی شۆڕشگێڕ،ئەڵبەت زمانی توێژەرە گەورەکان ئەکدیمیست و پڕۆفیسۆرەکان  ،زمانێکە کە وەک دۆنۆ دەڵێت:زمانێکە لەسر بنمانا وەستاوە،نوسینی ئاڵۆز و توێژینەوە زۆرەکان کە کەڵکێکی وایان نییە تایبەتمەندی ناوەندە ئەکادیمیایەکانە، بەبڕوای ئالان دۆنۆ،توێژەرەکان ،خەبیرەکان لەبیرکردنەوە دابڕاون،ئەوان بۆ خۆیان بیرناکەنەوە،بەڵکو بیرکردنەوەکانیان ،مەعریفەکانیان دەفرۆشن،لەژێرکاریگەری قازانج و سەرمایە و باربۆکردنی کۆپانیاکاندان.  ئەمەش واتا ونبونی ئەقڵ و تراژیدیای ڕۆشنبیری.

ئالان دۆنۆ،بە پشت بەستن بە بۆچونەکانی جۆرج سیمیل،باس لە دۆخی تراجیدی ڕۆشنبیری و پڕوپوچی بیرکردنەوە دەکات و دەڵێت:بیرکردنەوە پڕوپوچ دەبێت کاتێک توێژەر بایەخ نادات بەگونجاندنی گیانی بۆ توێژینەوە پێشنیارکراوەکان. توێژەر بۆخزمەتی ئابوری دادەمەرزرێت،ئەوکاتەش بیرکردنەوە خەوشداردەبێت،دەچێتە ژێرباری ویستی دامەزراوەکەوە،نەک ویستی تاکەکەسی . ئەقڵانیەتی ئامێری ئەقڵانیەتێکە هەوڵی ڕازیکردنی توانای بەرهەم هێنانی دامەزراوەکە و سیستەم دەکات،نەک ڕازیکرنی خودی.ئەمە یە کە سیمیل ناوی دەنێت تراژیدیای ڕۆشنبیری.

هۆکاری ئەمەش بەڕای دۆنۆ: بریتیە لە زۆری توخمە بابەتیەکان وەک ڕاپۆڕتەکان ،کتێبەکان،زانیاری ڕۆژو چەمکەکان و زانیاری و کارە پشتیوان بەتیۆریەکان،کە ڕۆڵیان هەیە وەک نێوەندی گوێزانەوە بۆهزر. لێرەدا ئەقڵ وندەبێت،تەنانەت ئەقڵ هەست دەکات لەنێو دەریایەک زانیاری دا نقومبوە ،لەترسێکدایە کە ئەوەی بەرهەمی دێنێت کارەساتی سەربارە بۆ دیاردەکە. ویستێکی مەعریفی ڕاستەقینە و کەسی لەپشت بەرهەم هێنانی ڕۆشنبیرییەوە نییە،ئەوەی هەیە ویستی دامەزراوەکان و هۆکارە ئابورەکانە.ئەمەش دورکەوتنەوەیە لە پرۆسەی مەعریفە،کە پشت بە پێداویستی وئاوەزو توانا دەبەستێت،کە کەسی داهێنەر ئاسودە دەبێت بەکارەکەی،لێرەدا کاری ئەقڵیش ،وەک کاری دەستی کارێکی بێگیانە، کارێکە لەپێناو دەستکەوتی ئابوری و هیچیتر.بەرهەم هێنانی مه عریفە لەژێر کاریگەری پاڵنەرە ئاوریەکانەو هیچیتر.

پڕوپوچی زاڵبوە، بەجۆرێک زۆرترین داخوازی لەسەر پروپوچییە، پڕوپوچیش هەلێکە بۆسەرکەوتنی تاکەکەسی،بەجۆرێک کە ئێمە لەسەردەمێکدا دەژین ناتوانین بیر لەئابوری بکەینەوە بەشێوەی دەستە جەمعی،بیرکردنەوە لەقازانج حیکمەت و ئاوەز وندەکات. پارە بێدەنگی دەکڕێت،هەموشتێک لەژێر دەسەڵاتی پارەدا دەجوڵێتەوە،ئەمەش واتا ئیفلاسی ئابوری گیانی لەبەرامبەر ئابوری مادیدا.وەک دۆنۆ دەڵێت:پارە لە ئاستە سایکۆلۆجیەکەیدا کاریگەری شێوێنەری هەیە،پارەتیشکۆی چالاکی لەسەر ئامرازێک کۆدەکاتەوە،کەهەموو ئاوەزی ئەقڵانی وندەکات،لەڕەنگاو ڕەنگکردنی جیهاندا.ئەم بۆچونەی دۆنۆ ڕاستیەکی حاشا هەڵنەگرە،ئەمڕۆ جیهان لەسایەی سیستەمێک دادەژیت کە نکۆڵی لە هەمەڕەنگی دەکات،هەوڵدەدرێت تەواوی مرۆڤەکان بکەونە ناو پڕوپوچی،من ناوی دەنێم فاشیزمی پارە،چونکە لەم لایەنەوە پارە بکوژی دیالۆگ و حیکمەتە ،کە گەمژەیی و نائەقڵانی و دەمارگیری توخمی ناو ئایدیۆلۆژیا فاشیستیەکانن بەرهەم دێنێت . بەباوەڕی من هیچ شتێک هێندی پارە بکوژی دیالۆگ نییە،چونکە پارە وەک بەهایەکی ڕەها سەپێندراوە و دانایش لەبیرکردنەوە جیادەکاتەوە.

دۆنۆ پێی وایە لە سەردەمی پڕوپوچیدا، پیشەکان گۆڕاون بۆ ئیش،ئیشی ڕوت، بەو واتایەی لەم سستەمەدا هیچ ئیشێک تایبەتمەندی زاتی نییە، دەرهێنەرەکان سورن لەسەر بینینی ڕۆڵ بەکەسێک پەیوەندی بەهونەرەوە نیە،ئەمە لەبواری هونردا، ،ئەمەش واتا ئیشی وەهمی ئەوەیدەکرێت هیچ نییە،هونەرمەندی بەناوبانگ خاوەن خەڵات،بەڵام هیچی نەکردووە،تەنها لاسایکردنەوەی ئیشە.بۆیە هونەری خراپ،ئاڕاستەکراو بەرهەمدێت،مرۆڤ دابڕاوە لەئیشی درێژخایەن،بەبڕوای دۆنۆ سیستەمی پڕوپوچی گونجاوە لەگەڵ گەشەی سەرمایەدا گواستنەوە لەئیشێک بۆ ئیشێکیتر و ئیشکردن تەنها لەپێناو قازانج وایکردوە ئیش بێگیان بێت،و ئیشکریش وەک ڕۆبۆت بۆقازانجی سەرمەیدارو کۆمپانیاکان ئیشبکات.واتا هیج پاڵنەرێکی زاتی نییە بۆ ئیش.تەنانەت کاری هزری و مەعریفیش،تینوێتی نییە بۆ مەعریفە،بەڵکو بۆ دەستکەوتنی قازانجە و گوێنادرێت بە کاریگەری ئەو مەعریفەیەی بەرهەم دێت لەسەر کۆمەڵگا. ئابوری بەپلان، بێ بەهایی ،بەبازاڕکردنی هونه ر ڕۆشنبیری،دەرکەوتنی ڕۆشنبیرە بچوکەکان،بوکەڵەی میکانیکی تایبەتمەندی سیستەمی پڕوپوچین.

ئەمە یارییەکە ،کە پڕوپوچەکان دەیکەن،یاریەکە بکە دەستەواژەیەکی ڕانەگەیەنراو ە،یاساکانی فەرمی و نوسراونین،بەڵام چی دەگەیەنێت.یاریەکە بکە

ئەم دەستەواژەیە،گوزارشتە لەو یاریەی دەکرێت لەجیهاندا،یاریەکە بەکورتی ئەوەیە کە پڕوپوچەکان ،سەرەڕای بەتاڵیان لەبوارێکدا بەڵام وەک پاڵەوان دەردەکەون.لەبوارەکانی هونەر ،سیاسەت ڕۆشنبیریدا،یاریەکە قێزەونە،توندوتیژە بێ بەزەییانەیە. ئەویاریە بەرلەهەرشت جەخت لە پارە دەکاتەوە وەک ناوەندێ بەهاکان،چونکە پڕو پوچەکان جگە لەبواری ئابور لەهیچ بوارێکیتردا مەجالی سەرکردایەتیان نیە.لەبەر ئەوەی جگە لەپارە هیچ شتێکیتریان نییە.یاریەکە جیهانیە،چینکی پڕوپوچ بەڕێوەی دەبەن،لەهەرکوێش مەبەستیان بیت پڕو پوچێک قوت دەکەنەوە،بەمەرجێ یاریەکە بکات،یاریەکە لەبنەڕەتدا لەسەر ئەوە وەستاوە تۆ یاری بکەیت بۆ دەستە نادیارەکان پڕوپوچ بیت،بەڵام خۆت لێ ببێ بەشت. لەهەموشی گرنگتر وەهمی دەوڵەمەندکردنی هەموانە،.خەیاڵی سوپەرمانبون لە چیڕۆکەکەی مارشاڵ ماکلۆهاندا دەڵێت مرۆڤی نیاز پیس و بچوک لەهەموکەس زیاتر خەیاڵی  سوپەرمان بون دەکات.لەم یاریەدا کەهەموبوارەکاندەگرێتەوە  پیشە واتای لەدەستداوە،ئەوەی دەکرێت ئیشی وەهمییە.تەنها لەئاستی زماندا شت دەکرێت،پڕوپوچەکان هەوڵدەدەن یان دەتوانن لەهەربوارێکدا ببنە یاریکەر،بەمەرجێک ملکەچی یاساکانی یاریەکەبن. چینێکی پڕوپوچ کە خۆیان لێ دەبێ بەشت ڕوکەش و بێ پێوەری تایبەتمەندییانە.کەسانێک دەبنەیاریکەر  وەک دەوترێت:کە هیچ شەونخونی و ماندوزونیان پێوە دیارنیە،هیچ نازانن،وەلێ وەک زانا و بلیمەت دەردەکەون،لەکاتێکدا تەنها کۆمەڵێک قسە دەجونەوە، خاوەنی مەعریفەیەکی پوختن،زانین لەبارەی هەموشتێک ،بەڵام ڕوکەشانە. خەبیر،یان پڕۆفیشناڵ تایبەتمەندی کەسێکە کەڕۆبۆتیانە ئیش دەکات بۆ ئەڕبابەکانی سیستەمی هیچوپوچی.

ئەودونیایەی تێیدا دەژین ، دنیایەکە بەگوێرەی بەرژەوەندی دەوڵەمەندەکان،سیاسیە پڕوپوچەکان ڕێکخراوە،بۆیە لەبواری سیاسی هیچ داهێنانێک نابینین ،هەموشتێک لەسەرمێزی گفتوگۆ دەکڕدرێت و دەفرۆشرێت،هیچ شتێکیش جێگیر نییە،بەربەریزمێکی ئابوری داهاتوی مرۆڤی نا ڕۆشنکردووە.پڕوپوچەکان تەواوی کۆمەڵگاکان بۆ بەرژەوەندی کەمینەیەک دەکەنە قوربانی. بێ بەزەییانە شەڕ هەڵدەگیرسێنن،خەڵک ئاوارەدەکرێت،کۆمەڵکوژ دەکرێت،بەڵام یاریەکە بکە کۆدێکە بۆ ئەوەی پڕوپوچەکان هەموشتێک پەردەپۆش بکەن. نیولیبڕالیزم بۆتە دەستی نادیار،ئەمڕۆ مرۆڤایەتی بەهۆی دەستە نادیارەکان ڕادەوەشێندرێت. بە هۆی هێزی پارەو کاریگەری وروژێنەرەکانی نیولیبڕاڵی مرۆڤەکان شوێن ئارەزوە کەسیەکان کەوتون،لە هیچ شوێنێک بەرژەوەندی گشتی نەماوە.سەرکەوتای تاکەکەسی،خەیاڵی سوپەرمانبون،مرۆڤەکانی دابڕاندووە بۆ ڕوبەڕوبونەوەی سیستەمی پڕوپوچی.

بەکورتی  پڕوپوچی سیستەمێکە کەپڕوپوچەکان بەڕێوەی دەبەن. مەبەست لە پڕوپوچەکان کەسانێکن کە لە دەرەوەی پێوەر و بەهاکان ڕەفتاردەکەن ، بێ گوێدانە بنەما ئایدیۆلۆجیەکان. دەکرێت وەک کەسانێک دەستنیشانبکرێن کە دابڕاون لەمەعنەویات.  پڕوپوچی هەبونی توانایەکە بۆ لاسایکردنەوەی کار،نەک توانای ڕاستەقینە ، زمان لوسی و زۆربڵێیی دەکرێت وەک توانایەک بۆپڕوپوچەکان دەرفەتی سەرکەوتنیان بداتێ،لەسیستەمێکی پڕوپوچدا. کاری سیاسی ،هونەر و تا بوار ی ئەکادیمی و ڕۆشنبیریش کەوتونەتە ناو سیستەمی پڕوپوچی. بەبڕوای ئالان دۆنۆ جاران پڕوپوچەکان کەمینەیەک بون بۆهەندێ مەسەلە سودیان لێوردەگیرا،بەڵام ئەمڕۆ خواستێکی تەواو هەیە بۆ پڕوپوچی،پڕوپوچەکان زۆرینەن و داستیان بە سەردەسەڵاتدا گرتوە.زیرەکی ئەوان بریتییە لە توانای ناسینی پڕوپوچێکیتر و یەکتر هەڵدەنێن.وەنەبێ کەسانی بێتوانا بن،بەپێچەوانەوە ئەوانە دەبێت کەسانێک بن،کە ئاستێک لەتوانا پیشانبدەن،کە نەبێتە هۆی گومانکردن لەسیستەمەکە. بەبڕوای ئالان دۆنۆ پڕوپوچی لەجیاتی دورکەوتنەوە لە گەمژەیی،گەمژەیی لەفۆڕمی دەسەڵاتدا نمایش دەکەن،ئەوانە کەسانێکن دەتوانن مەیلی چاکسازی بەردەوام ،پێشکەوتن وەک ڕوکاری دەرەوەی گەمژەیی نمایش بکەن،بەبێ ئەوەی کارێک بکەن. سیستەمی پڕوپوچی گوزارشتە لە مردنی سیاسەت و بەها باڵاکان،کە حوکمداری شوێنی گرتۆتەوە ،بەجۆرێک هەوڵدەدرێت تەواوی کۆمەڵگاکان بەرەو جۆرێک بیرکردنەوە ئاڕاستە بکرێن کە خواستی پڕوپوچەکانە ،لەڕێگەی حوکمدارییەوە، لەڕێگەی سەپاندنی کۆمەڵێک مەرج و دانانی نەریتێک بۆ گواستنەوە لە پەیژەی کۆمەڵایەتیدا،ئەڵبەت پڕوپوچی واتای ئەوەنیە کەسەکە سەرکەوتونەبێت لەکارێکی دیاریکراو بەڵکو مەبەست لە وەیە کە بۆتە ڕەفتارێکی گشتی وباو کە پڕوپوچەکان دەتوانن لە داگیرکردنی پێگەی کۆمەڵایەتیشدا سەرکەوتوبن. دەکرێت پڕوپوچی وەک مەیلێک ببیندرێ بۆ سەرکەوتنی کۆمەڵایەتی ،بەشێوەیەکی سیستاماتیکی لەلایەن ناوەندەکانی دەسەڵات و سەرمایە ڕێگە خۆشدەکرێت.