ته‌ڤگه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد و دیموکرات و ژینگه پاریز
بابەتی پەیوەندیدار
ئیدریس سدیق
هەر لە سەر و بەندی دوای جەنگی جیهانی یەکەم، سەرمایەداریی جیهانیی چاو چنۆك، براوەکانی شەڕ، کەوتنە مژۆڵی دابەشکردنی کێکەکەی پیاوە نەخۆشەکە (ئیمپڕاتۆڕییەتی عوسمانی) و دامەزراندنی دەوڵەتگەرای سەردەستەی قەوارە پارێززی یەك نەتەوە، یەك زمان و یەك ئاڵا، زیندانیکردن، سەرکوتکردنی ئازادییەکان ، جەوسانەوە ، تواندنەوە و …… سیمایەکی قێزەونی داپۆشراو بە ناوی دیموکراسی، لە رۆژهەڵاتی ناوین، دڵە بزوێنەرەکەیان، لە پێناو دەست بەسەراگرتن، مسۆگەرکردن و بە تاڵانبرردنی خێر و بێر و وزە، بۆ بەردەوامبوونی ماشێنی پیشەسازی و جەنڴ، نانەوەی ئاژاوە، هەڵگیرسانی شەڕ، سەرهەڵدانی ناکۆکییەکان، کردنی بە تاقیگەی مشك و ….. بە بەردەوامی، پڕ فرۆشتنی چەك و پێداویستییەکانی شەڕی بێ کۆتا بووە . بەو واتایەی نەیانهێشتووە هیچ لایەنێکی شەڕەکە دۆڕاو بن، کۆتایی شەڕ، یا کۆتایی ململانێکان، ناکۆکی و کێشەکان، هەردەم سەقامگیری ئاشتی و ئارامی لێدەکەوێتەوە، ئەمەش لەبەرژەوەندی سەمایەداری دڕندە نییە، بیرۆکەی ( الفوضى الخلاقة ) و پشت پەردەی ئازادی و دیموکڕاسی لیبڕالێزمی نوێی سەرمایەداری لەوەوە سەرچاوەی گرتووە و جەستەی خۆی بەسەر جیهاندا کێشاوە نەك هەر لە باڵا دەستی لە رۆژهەڵاتی ناوین کە باڵا دەستبوونییەتی بەسەر جیهان، بەڵکو خوێنبەرەکانی گەێشتۆتە باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، ئەفریقیا و ئەمریکای لاتین. بۆیەشە لەمپەر و ئاستەنڴ دروستدەکەن لەبەردەم هەر گۆڕانکارییەکی ریشەیی لەپرسی هەڵاتنی خۆری دیموکڕاسی، پێکەوەژیان، فرەڕەنگی و باوەڕ، لێبوردەیی و …….، لە هەڵبژاردنەکانیشدا، تەنها سەرکەوتنی سیخوڕ و نۆکەر و بەکرێگیراوەکانیان لا پەسەندە.
هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی بەناو بەهاری عەرەبی ( Arab Spring )، سەرەتا لە توونس لە2010 / 12 / 17 وپاشان لە میسر، لیبیا، یەمەن، سوودان، لە ئەنجامی گەندەڵی، داتەپینی باری ئابووری، نادادی، بێکاری، گرانی، سەرکوتکردنی ئازادییەکان و …… گۆڕانکاری ریشەیی روویدا لە گۆڕینی سیستەم و دامودەزگاکانی بەڕێوەبردن و بەناو چاکسازی.
وڵاتی سووریا، فرە رەنگە لە پێکهاتەی رەگەزی و ئایینی، پێکهاتە گەورەکەی عەرەبە لە (سوننە و شیعە)، جگە لە کورد، ئاشووری، ئەرمەنی، دڕووز، لەگەڵ پێکهاتەیەکی کەمی تورك و سریانی و چەرکەس، لە قاڵبدراو، پاسیڤکراو، پەراوێزخراو، سنووردارکراو، ستەملێکرا و ئایندەیەکی نادیاری دەسەڵاتی دڕندەیی حزبی بەعسی عەرەبی شۆڤینی حافیز ئەسەد و بەشاری کوڕی، دژ بە سەرجەم پێکهاتەکاانی گەلانی سووریا بە گشتی، تایبەتیش بە گەلی کورد، لەپشتێنەی سەوزی بەعەرەبکردن، گۆڕینی شووناس، سەندنەوەی ناسنامە، قەدەخەی زمان، بە عەرەبیکردنی ناوی شار و شارۆچکە و گوندەکان، لە سێدارەدان و زیندانی وڵاتپارزان و …… .
لە 2011/2/17 پڕیشکی ناڕەزایەتییەکان گەیشتە سووریا، ئاڵۆزبوونی ناوخۆی سووریا، کە بووە جێگای ململانێی هێزە نێو دەوڵەتی و هەرێمییەکان لە 2012/7/19 هێزەکانی بەشار ئەسەد ناوچە کوردییەکانی باکوور و رۆژهەڵاتی سوووریایان چۆلکرد . وەك شارەزایانی بەسەرهات و رووداوەکانی بواری مێژوو دەڵێن ” دەرفەت کچی هەورە برووسکەیە “، پارتی یەکێتی و دیموکڕاتی )پەیەدە) وەك هێزێکی شارەزا، دیسیپلێن، کارامە و دووربین لە خوێندنەوەی پێشهاتەکان، بە هەوێنی ئاشتی، ئازادی و پێکەوە ژیانی شەڕەفمەندانە، وەك فریادڕەس توانییان ئەو دەرفەتە بقۆزنەوە و دەست بەسەر بارودۆخەکەدا بگرن، وەك هێزێکی سەرەکی پێشکەوتووی سووریای دیموکڕات دەرکەون و رابەرایەتی ئەو وەچەرخانە بکات ، کە خاڵی سەرەکی ژن، ژیان، ئازادی و لێبوردەیی و پێکەوە ژیانە، لە هەنگاوە سەرەکییەکەی دەسەڵاتی خۆسەرێتی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا لە 2014 /1/21، گێڕانەوەی ناوە کۆنە رەسەنەکەی کوردی بۆ شار و گوندەکان راگەیاند، عين العرب ـ کۆبانێ، رأس العين ـ سەرێ کانی، المالكية ـ دێریکا هەمکۆ ، درباسية ـ دیربێسیرێ، حسكة ـ حەسیجە و ….. ، لە 2014/1/27 خۆسەرێتییەکە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بۆ سێ کانتۆنی (جەزیرە، ئەفرین، کۆبانێ) ئاشکراکرد و بۆ یەکەمینجار هەر لەو ساڵەدا گرێبەستی (پەیماننامەی) کۆمەڵایەتی (Social Contract) بۆ ئەو ناوچانە پەسەند کرا.
لەو ماوە دوازدە ساڵەی خۆسەرێتی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا، سەڕەڕای چەندین ئالنگاری گەورە و هەڕەشە و مەترسییەکانی دەرەوە، لە هێڕش و پەلامارەکان و گەلەکۆمەی تورکیای داگیرکاری ئیخوانی، لە داگیرکردنی ئەفرین و سەرێ کانی و گرێ سپی، بۆردومان و تیرۆری بەردەوام ، بە هەماهەنگی رێکخراوە تیرۆریستەکانی وەك أحرار الشام، ألنصرة، ئەنەکەسە و ….. گۆڕینی دیمۆگڕافیای ئەوناوچانە، ئابلۆقە و فشارەکانی رژێمی سووریا و ئاخوندەکانی ئێران، کێشەکانی ناوخۆ لە ئابلۆقەی ئابووری، شەڕی رووبەڕووبوونەوەی داعش و تێکشکاندنی مۆڵگە و پایتەختیان لە رەققە، هەڕەشەی بوونی دەیان هەزار خێزانی داعش لە کەمپی الهول، خاپوورکردنی ژێرخانی ئابووری، ئابلۆقەی حکومەتی باشوور لەداخستنی دەروازەی سیمێلکا و لێدانی خەندەق بە فیتی تورکیا، جوگرافیایەکی گەمارۆدراو لەهەموو لایەکەوە، لەناو ململانێ و هەڵشاخانی جەمسەرەکانی ئەمریکا، رووسیا، تورکیا و ئێران.
لەناو ئەو دوورگە گەمارۆدراوە، ئیدارەی خۆسەرێتی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا کە نوێنەرایەتی %30 خاکی سووریا و کۆی دانیشتووانەکەی 5 ملیۆنە دەکات، لە دیدگای بەرپرسیارێتییان بەرامبەر خاك و نیشتیمان، رۆژی سێشەممەی 2023/12/12 دەسکەوتێکی مێژوویی مەزنی تریان خستە سەر خەرمانی بەرخودان و وڵاتپارێزی پتر لە 12 هەزار شەهیدی سەرجەم پێکهاتەکان، لە پەسەندکردنی میساقی (پەیماننامەی) گرێبەستی کۆمەڵایەتی کە لە 134 مادە لە خۆدەگری، دەستەی سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی گشتی و نوێنەرانی ئەنجوومەنی یاسا دانان لە هەرحەوت هەرێمی ئیدارەی خۆسەرییەوە (جەزیرە، دێرەزۆر، رەققە، فوڕات، مەنبەج، ئەفرین، شەهبا ) لە شاری رەققە بەشدارییان لە دانیشتنەکە کرد دوای گفتوگۆ لەسەر بڕگەکانی پڕۆژەکە (دەستوور) بە تێکڕا دەنگی لەسەردرا.
نەك هەر تەنهاپێکهاتەکانی ئەو دەڤەرە پێ دەنێنە قۆناغێکی مێژوویی و لەدایکبوونێکی نوێ، بەڵکو مۆدیلێکی ئەلتەرناتیڤە وەك چارەسەر بۆ هەموو گەلانی ناوچەکە، کە بڕیاردان و چاوەدێری و بەدواداچوون بەدەست گەلەوە دەبێت، ژن پێگەی خۆی و رۆڵی بەرچاوی دەبێت لە سەرجەم بوارەکان، وەك چۆن بە شۆڕشی ژنان ناسراوە و دەنگدانەوەی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا لە بەڕەنگاربوونەوەیان لە شەڕی دژە تیرۆر.
لە رۆژهەڵاتی ناوین ، بە عەقلییەتی دەسەڵاتداری (دەوڵەت ـ نەتەوە) مەحالە کێشە لەبننەهاتووەکان چارەسەر بکرێن بەتایبەتی پرسی هەردووگەلی کورد و فەلەستین بۆ هەموو دنیایان سەڵماند لە شەڕ و لە ئیدارەدا سەرکەوتووبوون.
لە سەرجەم وڵاتانی دنیا، یاسا سەروەرە، دەستوور بنچینە و یاسای وڵاتە، بەرزترین یاسای بەڕێوەبردنە لە (شانشینی ـ کۆماری) یا (سەرۆکایەتی ـ پەرلەمانی) ، گوزارشت لە ئەرك و مافی تاك و کۆمەڵ دەکات .
ناونانی بە (هەرێمی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا) لە جیاتی (هەرێمی رۆژئاوا ی کوردستان)، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی تا ئێستا بەشێکن لە سنووری جوگڕافیای دانەبڕاوی سووریا و رووبەرێکی فراوان لەو هەرێمە عەرەبن وەك رەققە و دێرەزۆر کە بە هەزاران چەکداریان لە پێکهاتەی (هێزی سووریای دیموکڕات / هەسەدە ـ قوات سوريالديمقراطية / قسد)، جگە لە شەڕڤانانی (یەپەگە ـ یەپەژە) لەگەڵ تورکمان و ئاشووری هەیە، بە سەدان شەهیدیان لە بەڕەنگاربوونوەی داعش و رێکخراوە تیرۆریستەکان داوە، جگە لە ورووژاندنی سەرجەم وڵاتانی عەرەبی، ئێران و تورکیا، ئەو هەرێمەیان لێدەبێتە جوداخواز و بە ئیسڕائیلی دووەم ناوزەد و کار بۆ لەناوبردنی دەکەن و چەخت لەسەر یەک پارچەیی دەکەنەوە، وەك پەندوەرگرتن لە بزووتنەوە جەکدارییە ناسیۆنالیزمە یاخیبووەکەی باشوور، کە هەر چەندە خێڵەکی و بنەمایەکی زانستی نەبوو، دەیان ناو و ناتۆرەیان بۆ دۆزیبووەوە، جگە لە ناڕازیبوونی ئەمریکا و رووسیا کە یاریکەری سەرەکی ناوچەکەن. ژیری و دانایی و خوێندنەوەی داهاتوو لە سیاسەتدا وەك شارەزایان بۆیدەچن، دەبێ بە بنەما وەربگیرێت، کە ئەوەی بەدەست هێنراوە بپارێزرێ، یەك چۆلەکەی ناودەست چاکترە لە دەی سەر درەختەکە، بۆ پتەوکردنی پێگەی ئایندەش، دوو هەنگاو پاشەکشە بۆ دواوە بکرێ بۆ ئەوەی هەنگاوێکی چەسپاو بچیتە پێش، دەساڵی گفتوگۆ چاکترە لە ساڵێکی شەڕ و کاولکاری و ….. .
ئەمریکا تا ئێستا بە فەڕمی دانی بە خۆسەرێتی باکوور و رۆژهەڵاتی سووریا نەناوە، وەك هاوکارێك و پاڵپشتییەك دژی شەڕی داعش هەڵسەنگاندنی بۆدەکات، بەڵام دوای ئەوەی بوون بە خاوەن دەستوور، تاکە بژاردەی پاڵپشتیکردنە لەو سیستەمی بەڕێوەبردنە بۆ سەقامگیری و ئارامی لە ناوچەکە، بە تایبەتیش لەو ساتە وەختەی شەڕی ئیسڕائیل ـ غەززە لە گەرمەیەتی و نائومێدبوونی ئەمەریکا و هاوپەیمانان لە دەسەڵاتدارانی باشوور لەسەر پرسی یەکنەگرتنەوەی هێزە چەکدارەکان و هەڵبژاردنی پەڕلەمان.
راگەیاندنی گرێبەستی (پەیماننامەی) کۆمەڵایەتی دوای دوازدە ساڵ دێت لە قوربانیدان و شەونخوونی و چەك بە دەستێك و دەستەکەی تر بۆ بنیادنانەوە و گەشەی کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزاری، کەچی دەسەڵاتی خێڵەکی باشوور ، ماوەی 32 ساڵە لەبەر فشاری داگیرکەران نەیانتوانیوە تاکە هەنگاوێك لەمەڕ پرسە نیشتیمانییەکان بنێن چ جای دەستوورێکی هاوچەرخی نیشتیمانی!
هەرهەموو جورج و مشکە کوێرەکان کێچ کەوتۆتە کەوڵیان، لە زێرابە بۆگەنەکانیان ، دەبا سەردەربێنن، هەرچی ژەهر و رق هەیە با هەڵیڕێژن، لە خەونی ژووراوژوورکردن ولەباربردنی ئە و ئەزموونە نوێیەی رۆژئاوا بوون، سەریاندا لە بەرد ، کاروان و رێبوارانی وڵاتپارێزان بە ئیڕادە و خۆڕاگری بەهێز و بەتینەوە بەڕێوەیە، خاوەندارێتی و هەست بە پرسیارێتی دەکەن، چقڵی چاوی دوژمنان و داگیرکەرانە، ئەوە گەزەنگی ئەو خۆرەیە تەوای ناوچەکە رووناك دەکات.
