سەردانی ئەردۆغان بۆ عێراق و هەوڵە شەڕانگێزانەکانی

گۆڕینی رێگە بازرگانییەکانی جیهان، لەگەڵ خۆیدا چەندین گۆڕانکاری سیاسی لێکەوتەوە. چین لە ساڵی ٢٠١٣ دا پڕۆژەی “یەک نەوە، یەک رێگەی” راگەیاند و بەوەش رێڕەوی مێژوویی ئاوریشمی کە مێژووەکەی بۆ بەر لە زایین دەگەڕێتەوە، سەرلەنوێ دەبوژێنێتەوە. چین؛ لە رێگەی جادەی ئاوریشمەوە کە لە کیشوەری ئاسیاوە تا کیشوەری ئەوروپا درێژدەبێتەوە، درێژە بە ئامادەکارییەکانی هەنگاوی بازرگانی خۆی لە سەرتاسەری دەدات.

‘یەک نەوە، یەک رێگە’

پرۆژەی نوێ کە وەک رێگەی ئاوریشمی هاوچەرخ ناودێر دەکرێت، ٦٠ وڵات دەگرێتەوە. رێگەی نوێی ئاوریشم لە ئاسیاوە دەستپێدەکات و کاریگەری دەکاتە سەر چەندین پەرەسەندنی سیاسی، سەربازی و ئابوری. ئەو رێگەیە تەنیا لە رێڕەوێک پێکنایات؛ رێگەی ئاسن، بەندەر و هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت و گازیش لەخۆی دەگرێت.

ئەو هەنگاوە زیاتر لە هەموان ئەمریکای خستە جموجۆڵەوە کە جڵەوی هێزە هەژمونگەرا و سەرمایەدارییە جیهانیەکانی بەدەستەوەیە. لە دژی هەوڵەکانی چین بە رێگەی ئابووری پشتبەستوو بە زیادکردنی رێژەی دانیشتوان، ئەمریکا لە رێگەی رێڕەوی ئابووری هیندستان-رۆژهەڵاتی ناوەڕاست- ئەوروپا دەستی بە هەنگاوەکانی بەرەنگاربوونەوە کردووە.

هەردوو پڕۆژەکەش دەبنە هۆی ئەوەی هاوسەنگی سیاسی، سەربازی و دیپلۆماسی لە جیهاندا بگۆرێن، هاوسەنگی نوێ دروست دەبن و رێگە لەبەردەم شەڕی نوێش دەکاتەوە. شیمانەدەکرێت کە پڕۆژەکان کاراکتەری بازرگانی جیهان بگۆڕن. هێزە نێونەتەوەیی و هەرێمیەکانیش بەهۆی ئەوەی بکەونەسەر قەرەباڵغترین رێڕەوە بازرگانیەکان، دەستیان بە پێشبڕکێ کردووە. یەک لەو شوێنانەی کە زۆرترین پێشبڕکێی تێدایە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.

لە ئەمریکاوە هەنگاوی بەرهەڵستکارانە: ئای ئێم ئی سی

لەم قۆناغەدا ئەو هێزانەی دەیانەوێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەم لە رووی سەربازی، هەمیش لە رووی ئابوورییەوە کاریگەرییان هەبێت، بوونیان هەیە و لە پێس هەمووشیانەوە دەوڵەتی تورکی داگیرکەرە. دەوڵەتی تورک؛ بەشێکە لە رێگەی ئاوریشمی نوێی چین، بەڵام بەشێک نییە لە پرۆژەی رێگەی هیندستان-رۆژهەڵاتی ناوەڕاست- ئەوروپا (ئای ئێم ئە سی) کە ئەمریکا دەیەوێت جێبەجێی بکات. هێزێکی دیکەش کە لەو پڕۆژەیەدا نییە، یەک لە کاراکتەرە سەرەکیەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتە ئێرانە.

دەوڵەتی تورک هەوڵ دەدات رۆڵ بگێڕێت

دەوڵەتی تورک بۆ ئەوەی ناوچە کاریگەرەکانی لە هەڕێمەکە فراوان بکات، هەوڵ دەدات لەگەڵ عێراق “پرۆژەی رێگەی پەرەپێدان” جێبەجێ بکات. پرۆژەیەک کە ئیمرات، قەتەر و عێراق تیایدا بەشدارن، لە کەنداوەوە دەستپێدەکات تا ئۆڤاکۆی سەر بە ناوچەی هەزەخی شڕنەخ بەردەوام دەبێت. بەوەش ئامانجەکە ئەوەیە کە ئەو بازرگانیەی کە لە ئاسیاوە شۆڕدەبێتەوە، لە رێگەی تورکیاوە بگەیەندرێتە ئەوروپا. دەوڵەتی تورک “پرۆژەی رێگەی پەرەپێدان” لە دژی ئای ئێم ئی سی وەک جێگرەوەیەک بەکاردەهێنێت. هێزەکانی وەک ئەمریکا، هیندستان، ئیمارات، سعودیە، ئوردن، ئیسرائیل، یۆنان، ئیتالیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا و یەکێتی ئەوروپا لە ئای ئێم ئی سیدا هاوبەشن.

ئامانجی سەرەکی ئامادەکارییە لە دژی پەکەکە

لەلایەکی دیکەوە بۆ ئەوەی ئەو رێگەیە دەست بە کارەکانی بکرێت و ئاسایشی بپارێزرێت،  پەکەکە وەک بیانوو و پاساوی سەرەکی نیشان دەدرێت. حکومەتی ئاکەپە-مەهەپە لە هەوڵە داگیرکەرییەکانی، لە دژی بزوتنەوەی ئازادیی کوردستان بەدوای هاوکاریدا دەگەڕێت. لە رێگەی ئەم پرۆژە ئابووریەوە گوشار دەخاتە سەر حکومەتی ناوەندی عێراق، کە ئەویش بباتە ریزی خۆیەوە. دەوڵەتی تورک هەوڵ دەدات حکومەتی ناوەندی “بە کەوچکێک هەنگوین” بخەڵەتێنێت. جگە لە سونەکانی عێراق، هەوڵ دەدات شیعەکانیش بکاتە هاوکار. پلانی هەیە کە پرۆژەی” رێگەی پەرەپێدان” بە شارەکانی نەجەف و کەربەلادا تێپەڕبێت و لایەنەکانی دیکەی عێراقیش بە هەوڵە داگیرکەریە نوێکانی رازی بکات.

رێگەی بازرگانی ئاماژەبۆکراو لە دەرەوەی سنوورەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە تورکیا دەبەسترێتەوە. ئەوەش بابەتێکی جێگەی سەرنجە.

سەردانی نوێ

بەر لە هەڵبژاردنی خۆجێیی لە تورکیا و باکوری کوردستان، دەووڵەتی تورک لەگەڵ عێراق و پەدەکە چەندین دیداری سازکرد. لە ئەنجامی ئەو دیدارانەدا پێشبینی دەکرێت کە سەرۆککۆماری تورک رەجەب تەیب ئەردۆغان لە ٢٢ی نیساندا سەردانی عێراق بکات. لەدوای کۆتا سەردانی ئەردۆغان کە لە ساڵی ٢٠١٢ بۆ عێراق ئەنجامیدابوو، لە ناوچەکە شەڕێکی توند دەستیپێکردبوو. دواتریش بەهۆی ئەو پەرەسەندناەوە داعش دامەزرا و رووی داعش لە خاکی عێراق و سوریا کرا. لە ماوەی ١٢ ساڵی رابردوو، لە هەردوو دەوڵەتەکەدا وێرانکاری گەورە هاتنە ئاراوە. هەردوو دەوڵەتەکە بەرەو شەری ناوخۆیی و ناسەقامگیری رۆیشتن و ئەوەس گۆڕدرا بۆ قەیرانێکی گەورە. لەم قۆناغەدا کە دیسان هەوڵ دەدرێت هاوسەنگی نێونەتەوەیی و هەرێمی بێتە ئاراوە، دیسان ئەردۆغان روودەکاتەوە عێراق. بابەتی سەرەکیش بزوتنەوەی ئازادیی کوردستانە کە دەسيڵاتە ٢٢ سڵیەکەی ئەوی هەژاندووە.

دوای هەڵبژاردن..

کاتێک مرۆڤ لە روانگەیەکی جیاوازەوە لە ئەردۆغانی پێش هەڵبژاردنی خۆجێیی و ئەردۆغانی دوای هەڵبژاردن دەڕوانێت، شرۆڤەی جیاوازیش دێنە بەرباس. پێشبینی دەکرێت کە ئەردۆغان بە پرۆپاگەندەی گەورەیی پڕۆژەکە، هەوڵ بدات بەر لە هەڵبژاردن کەشەکە بە شەڕ بارگاوی بکات. باس لەوەدەکرێت کە لە سەردانەکەیدا هەوڵ دەدات ئەو ئەقڵیەتە لە مێشکی مرۆڤەکاندا جێبخات، “لە عێراق لەگەڵ هەموو هێزەکان رێککەوتووە و هەموو لە دژی پەکەکە سەنگەریان گرتووە”.

عێراقیش هەندێک جار لە زاری کەسانی پلە دووەم و سێهەمەوە لێدوان دەدات و هەرچەندە دەڵێت کە نابێتە هاوکاری پلان و سیاسەتی دەوڵەتی تورک، پێگەکەی لە چوارچێوەی پەرەسەندنەکاندا هەندێک پرسیار بە دوای خۆیدا دەهێنێت. بەهێزترین گریمانە ئەوەیە کە عێراق زیاتر لەوەی لە رووی سەربازییەوە بێت، لە بەرامبەر هەندێک بەڵێن کە بۆ بەرژەوەندی ئەو پێیدراون، زانیاری هەواڵگری پێبدات.

دوای عێراق دەچێتە ئەمریکا

ئەردۆغان بۆ وەرگرتنی گڵۆپی سەوز بۆ هەنگاوە ئابورییەکانی و پلانە داگیرکەرییەکانی، پلانی هەیە دوای سەردانکردنی عێراق بچێتە ئەمریکاش. بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە ئەردۆغان لە دیدارەکانیدا لە ئەمریکا لەبارەی رۆڵی نوێی خۆی لە هەرێمەکە و بڵاوکردنەوەی شەڕ لە هەرێمە جیاجیاکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گفتوگۆ دەکات و گەرنتی دەدات لەوبارەوە. زۆر کەس باس لەوەدەکەن دوای ئەوەی دەوڵەتی تورک لە ئای ئێم ئی سی دوورخرایەوە، ئاگری شەڕی غەززە داگیرسا. هەروەها ئیسرائیل کە یەک لە کاراکتەرە سەرەکیەکانی ئای ئێم ئی سییە، لە رێگەی ئەم پڕۆژەیەوە رۆڵی پرد بۆئەوروپا دەگرێتە ئەستۆ. پێشتر تورکیا ئەو رۆڵەی دەگێڕا.

رووسیا چی دەڵێت لەبارەی هەوڵەکانی دەوڵەتی تورک؟

دەوڵەتی تورک لە رێگەی پەرەسەندنە ئابوری و دیپلۆماسیەکانەوە مامەڵە لەگەڵ ئەمریکا دەکات و ئەوەش مایەی نیگەرانی رووسیایە. روسیا پەیامی جیاجیا دەداتە هاوبەشەکانی لە ناو سیاسەتی ئوراسیا. لە رۆژانی رابردوودا هەرچەندە لە لە راگەیاندنەکاندا زۆر فۆکسی نەخرایە سەر، سەرۆکی یەنەکە بافڵ تاڵەبانی سەردانی رووسیای کرد. رووسیا لە دژی هەوڵە چاوەڕوانکراوەکانی دەوڵەتی تورک، دەڵێت، “ئەگەر زیاتر نزیک ببیتەوە، من لە عێراق و باشووری کوردستان لە دژی تۆ دەجوڵێمەوە”.  بەم هۆیە دژوارە، دەوڵەتی تورک کە بە تەواوەتی پشتی بە ناتۆ و ئەمریکا بەستووە، لە باشووری کوردستان بە شێوەیەکی هاوسەنگ هەنگاوی بۆ بنرێت.

پێشبینی دەکرێت کە بە هاتنی ئەردۆغان بۆ عێراق سەرلەنووێ هەرێمەکە جموجۆڵ بە خۆیەوە ببینێت و بەتایبەتی لە عێراق و چەند ناوچەیەکی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیجوری بۆ هاوسەنگی بێتە ئاراوە.