ته‌ڤگه‌ر کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد و دیموکرات و ژینگه پاریز
بابەتی پەیوەندیدار
جەمیل بایک وتی، پیلانگێڕییەکە لە ٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٨دا لە دژی هەموو گەل و مرۆڤایەتی ئەنجامدرا و وتیشی: “با چیتر پێداگری لەسەر ئەو پیلانگێڕییە نەکەن و واز لە سیاسەتی دژ بە پەکەکە و گەلی کورد بهێنن و بەوە خۆیان ببورن”.
جەمیل بایک هاوسەرۆکی دەستەی بەڕێوەبەری کەجەکە بەشداریی لە بەرنامەی تایبەتی ستێرک تیڤی دا کرد و لە ساڵیادی پیلانگێڕی نێونەتەوەیی، کە لە ٩ی تشرینی یەکەمی ١٩٩٨ دەستیپێکرد و لە ١٥ی شوباتی ١٩٩٩دا بە ڕفاندن و دیلکردنی ڕێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان بە ئەنجامیان گەیاند، هەڵسەنگاندنی گرنگی کرد.
ـ ٢٤ ساڵ پێش ئێستا، روو ڕەشانی جیهانی هەموویان بەیەكەوە لەبەرامبەر رێبەر ئاپۆ و گەلی كورد و هەرێمەكە پیلانگێڕییەكی نێونەتەوەییان پێكهێنا. دوای ٢٤ ساڵ ئەگەر بمانەوێت رەوشی پیلانگێڕییەكە شرۆڤە بكەین، ئێستا رەوشی پیلانگێڕان و هێزە شۆڕشگێڕەكان چۆنە؟ ئێوە دەتوانن ئەم بارۆدوخە چۆن هەڵسەنگێنن؟
پێش ئەوەی وەڵامی ئێوە بدەمەوە، لەمانگی تەشرینی یەكەم دا شەهیدێكی زۆرمان هەیە. دەمەوێت سەرەتا لەسەر ئەو هەڤاڵانە هەندێک بئاخفم. لە ٤ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٦دا لەچەمی رێزان هەڤاڵ د.سیروان و ٣ لەهەڤاڵانی تر كە لەگەڵیدا بوون بەدەستی بارزانیەكان تیرۆر كران. هەڤاڵ سیروان لەئەوروپاوە گەڕابوویەوە و بەشداری بزوتنەوەكەمان ببوو. ئەوەی بۆ یەكەمجار لە باشوور بەشداری ناو رێزەكانی بزوتنەوەكەمان بوو ئەو هەڤاڵە “د. سیروان”بوو. هەرچۆن هەڤاڵ حەقی قەرار لە باكوری كوردستان پێشەنگایەتی كرد. هەڤاڵ د. سیروانیش لەباشوری كوردستان پێشەنگایەتیەكی وەهای كرد.
هەروەها لە ٥ی تەشرینی یەكەمی ١٩٢٧ لەلۆبنان بزوتنەوەی خۆیبوون دەستی بەكار كرد. هەموان باش دەزانن، كە لەمێژووی كوردستاندا جێگا و پێگەیەكی ئەو رێكخستنە هەیە. ئەو رێكخستنە ژمارەیەك سەرهەڵدان، بەرخۆدان و تێكۆشانی رێكخست. لەبەر ئەوەش جێگایەكی تایبەتی لەمێژووی كورداندا هەیە.
هەروەها لە ٥ی تەشرینی یەكەمی ٢٠١٤ لە رۆژئاوای كوردستان هەڤاڵێ ژن “ئارین میركان” شەهید بوو. ئەو هەڤاڵە چالاكییەكی فیدایانەی لەدژی داعش پێكهێنا و زەبرێكی مەزنی لەداعش دا.
لە ٦ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٦دا بەرپرس و فەرماندەی هەرێمی كۆچگری هەڤاڵ رۆهات و ١٧ هەڤاڵی تر لەلایەن دەوڵەتی توركەوە تیرۆر كران. هەڤاڵ رۆهات فەرماندارێك بوو، نەتەنیا لەو هەرێمە كاری دەكرد، لەهەمانكاتدا كاروخەباتی هەرێمی تریشی بەرێوە دەبرد. هەڤاڵی بەو شێوەیە لەبزوتنەوەكەماندا پڕن.
هەروەها لە ٨ی تەشرینی یەكەمدا غۆربەت ئەلی ئەرسۆز لەگارە لەگەڵ ٢٥ هەڤاڵی تر لەئەنجامی هێرشی دەبابەكانی ئەرتەشی توركی داگیركەردا شەهید بوون. غۆربەت ئەلی ئەرسۆز ئاكادیمسینێك بوو. رۆژنامەنوس بوو. كاتێك بینی لەوێدا ناتوانێت بەردەوامی بە ئەركی خۆی بدات، دەربازی چیا بوو و لەنێو ریزەكانی گەریلادا بەجێ بوو و ئەرك و بەرپرسیاریەتی زۆری جێبەجێ كرد. هەرچۆن لەراگەیاندندا خزمەتێكی باشی كرد، لەنێو گەریلاشدا، خزمەتێكی باشی پێكهێنا.
هەروەها لە ٩ی تەشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٥٦دا شێخ مەحمود بەرزەنجی دوورخرایەوە و لەبەغداد كۆچی دوایی كرد. بەم بۆنەوە رێز و پێزانینی خۆمی پێشكەش دەكەم. ئەویش نرخێكی گەلی كورد و نرخێكی مەزنە.
لە ١٠ی تەشرینی ٢٠١٥دا لە وێستگەى میترۆی ئەنكەرە دەوڵەتی تورك بەدەستی داعش كۆمەڵكۆژییەكی مەزنی پێكهێنا. لەو كۆمەڵكۆژیدا ١٠٧ مرۆڤی كورد، تورك و خەڵكی تر، كە هەموویان سۆسیالیست و دیموكراتیكخواز بوون و بۆ ئازادی و دیموكراسی تێدەكۆشان تیرۆر كران. بەم بۆنەوە یادێك لەوانیش دەكەمەوە و رێز و پێزانینی خۆمیان پێشكەش دەكەم.
هەروەها لە ١٠ی تەشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠١١ لە خواكورك هەڤاڵ رۆستەم جودی، چیچەك بۆتان، عەلیشێر كۆچگری و چوار هەڤاڵی تر بەگشتی ٧ هەڤاڵ لەئەنجامی بۆردوومان “هێرشی ئاسمانی”ئەرتەشی توركدا شەهید بوون. ئەو هێرشە ئاسمانیە لەلایەن دەوڵەتی توركەوە كرا، یا لەلایەن هێزێكی ترەوە بەگشتی روون و ئاشكرا نەبووە. بەگۆمانێكی مەزنەوە ئەوانەی هاوكاری دەوڵەتی تورك دەكەن، ئەو كۆمەڵكۆژیەیان پێكهێنا.
هەروەها لە ١١ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٢دا هەڤاڵ حۆسین چەلەبی لەحەفتانین لەشەری پەدەكەدا شەهید بوو، دەزانن لەو كاتەدا دەوڵەتی تورك و یەنەكە و پەدەكە لەدژی بزوتنەوەكەماندا لەناو شەڕدا بوون. لەو شەڕەدا پەدەكە ئەو هەڤاڵەی شەهید كرد. ئەویش لەئەوروپادا گەورە ببوو و بەشداری ریزەكانی بزوتنەوەكەمان بوو. لەوێوە رووی لە وڵات كرد و بەشداری ریزەكانی گەریلا بوو. لەئەوروپا لە زانكۆ كاری زۆری كرد، شوێنی گەنجانی دامەزراند و تا ئێستاكەش لەسەر ئەو ناوە تێكۆشان بەرێوە دەچێت.
هەروەها لە ١٤ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٢دا لە دۆغان شەهیری سەر بەمەڵاتیە ٢٣ گەنجی كورد، كە ویستوویانە بەشداری ریزكانی گەریلا ببن و بێ چەكن، دەوڵەتی تورك لەنێو رێگەدا هەموویان كۆمەڵكۆژ و شەهید دەكات.
هەروەها لە ١٥ی تەشرینی یەكەمی ٢٠١٩دا لە سلێمانی دەوڵەتی تورك هەڤاڵ دەمهات عەگید و هەڤاڵ جەمیل ئامەد-ی بەفرۆكەی بێ فرۆكەوان شەهید کرد.
لە ١٩ی تەشرینی یەكەمی ١٩٦٠دا دەوڵەتی تورك، کە کار بە یاسای “نیشتەجێ بوونی زۆرە ملێ – دوورخستنەوە” دەکات لە سیواس ٥٥ مرۆڤی كورد كۆچبەری شوێنەکانی تری توركیا كرد. واتا ناچار كران لەشارەكانی تری توركیا بژین و رووبەرووی گۆشاری زۆر بوونەوە.
لە ٢٢ی تەشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٨٤دا هەڵبەستڤانی مەزن جگەر خوێن لە سویسرا كۆچی دوایی كرد. هەموو كەس دەزانێت، جگەر خوێن لەبەشی وێژەدا جێگایەكی تایبەتی هەیە و خزمەتێكی مەزنی بەگەلی كورد كردوە. بۆیەش گەلی كورد هەمیشە خاوەنداری لەجگەر خوێن دەكات.
لە ٢٦ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٦دا لەیلا كاپڵان لەدژی دەوڵەتی توركی قڕكر و داگیركەر لەئەدەنە چالاكیی ئەنجامدا و زەبڕێكی مەزنی لەپۆلیسی تورك وەشاند و لەو چالاكیەدا شەهید بوو.
لە ٢٦ی تەشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠١٣ لە ئێران هەڤاڵ باهۆز لە ورمێ و هەڤاڵ ڕەزا محەمەدیش لە سەڵماس سزای لەسێدارەیان بۆ بەسەردا جێبەجێ کرا.
لە ٢٧ی تەشرینی یەكەمی ١٩٩٧دا مەریم چۆلاك لە حەفتانین لەلایەن دەوڵەتی توركەوە شەهید كرا. ئەو هەڤاڵەش لە ئەوروپاوە بەشداری بزوتنەوەكەمان ببوو، رووی لەوڵات كرد و لەریزەكانی گەریلادا بەجێ بوو. رۆڵێكی گەورە هەم بۆ ژنانی كورد و هەمیش بۆ كۆمەڵگەی كورد پێكهێنا. لە كەسایەتی ئەو شەهیدانەدا هەموو شەهیدانی ئازادی و دیموكراسی هەمیشە بەرێز و حۆرمەت و پێزانینەوە بەبیردێنمەوە.
چالاکییەکانی ئێوە ناتوانن رۆژی ئێمە تاریک بکەن
ئێستاش با بینە سەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە:
وەكو دەزانن بەپێشەنگایەتی خالد ئۆراڵ چالاكی دەستی پێكرد. ناوی چالاكیەكەش بە ناوی “ئێوە ناتوانن رۆژمان تاریك بكەن”بوو. بەو چالاكیە ویستی بازنەیەكی ئاگرین بەچوارلای رێبەر ئاپۆ دروست بكات، تا پیلانگێڕیەكە ئەنجامگیر نەبێت. ئەو چالاكی دەنگدانەوەیەكی زۆری بەدوادا هات و زۆرێك بەشداری ئەو چالاكییە بوون. لەدژی ئەو پیلانگێڕییە ژمارەیەكی زۆر شەهید بوون، بۆیەش لەم كاتەدا لەكەسایەتی هەڤاڵ خالد ئۆڕاڵدا كە لەبەرامبەر ب پیلانگێڕیەكە سنگی كردە قەڵغان، و هەموو ئەو كەسانەی لە چوار لای رێبەر ئاپۆ ویستیان رێبەر ئاپۆ بپارێزن، یادی هەموویان دەكەمەوە و رێز و پێزانینی خۆمیان پێشكەش دەكەم. ئەو شەهیدانە هەموویان لەدڵ و مێشكی گەلی كورددا بەشێوەیەكی قوڵ جێگا بگرن. ئەگەر ئێمە گەیشتوونەتە ئەمڕۆكە، ئەوەش لەسایەی ئەو شەهیدە قارەمانانەوە پێكهاتووە. چۆنكە ئەوان بۆ ئێمە نرخ و بەهایان ئافراند و رێگای تێكۆشانیان نیشانی ئێمەدا كە ئێمە چۆن چۆنی تێكۆشان بكەین لەدژی داگیركەری و پیلانگێڕان بەرخۆدان بكەین. هاوكات چۆن بەرخۆدانیەكی بكەین تا ئەنجام بەدەستبخەین، ئەوان ئەم رێگەیان رووناك كردوە و ئێمەیان خستە سەر راستەڕێی تێكۆشان.
لە کەسایەتیی رێبەرایەتی دا ئەو پیلانگێڕییە لە دژی گەلان و مرۆڤایەتی ئەنجامدرا
ئەو پیلانگێڕیەی لەكەسایەتی رێبەر ئاپۆ لەسەر بزوتنەوە و گەلەكەمان پێكهات. هەر كەس وەهای دەزانی كە سنوردار دەبێت، بەڵام وەها دەرنەكەوت. لەكەسایەتی رێبەر ئاپۆ ئەو پیلانگێڕیە چەندە لەدژی بزوتنەوەكەمان و گەلەكەمان بوو، لەوەش زیاتر ئەو پیلانگێڕیە لەئاستی نێونەتەوەیی دا پێكهات و لەبنەماشدا لەدژی گەلان و مرۆڤایەتی پیلانگێڕیەكە بەرێوە چووە. پیلانگێڕیەكی مەزنە. ئەوانەی ئەو ئازارەیان بەئێمە و گەلەكەمان و مرۆڤایەتیان كشاند، ئەوانە هەموویان شەرمەزار و ریسوا دەكەم. پێویستە ئەو كەس و لایەنانەی ئەو پیلانگێڕیەیان پێشخست، بەشێوەیەك لەشێوەكان تێدا جێگایان گرت و خزمەتی ئەو پیلانگێڕیەیان كرد، ئەوانەی پیلانگێڕیەكەیان بەرێكخستن كرد و لەوێدا پێشەنگایەتیان كرد، پێویستە ئەمڕۆ دەستیان لەسەر ویژدانیان دابنن و كەمێك بیربكەنەوە، كە ئاخۆ چییان كردوە؟ خزمەتی چییان كرد؟ پێویستە ببینن.
ئێدی پێویستە لەوێدا پێداگری نەكەن. هەڵەی خۆیان ببینن و بزانن كە هەڵەیەكی مەزنیان كردوە و لەوەش زیاتر تاوانێكی مەزنیان ئەنجامداوە. كە گەلی كورد و مرۆڤایەتیان تووش كردوە. دەتوانن خۆیان لەو تاوانە پاك بكەنەوە و داوای لێبوردن بكەن. رێگەی ئەوەش، پەكەكە و گەلی كورد كردۆیانەتەوە. ئێدی بڕیار لەدەستی ئەوانە. پێویستە ئێدی لەپیلانگێڕیەكەدا پێداگری نەكەن و لەسیاسەتی خۆیان لەبەرامبەر بەپەكەكە و گەلی كورد گۆڕانكاری بكەن.
رێبەر ئاپۆ ویستی پرسی كورد چارەسەر بكات. چارەسەركردنی پرسی كورد، چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوینە. هەروەها چارەسەركردنی پرسی كورد و كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوین، چارەسەركردنی كێشەی ئازادی و دیموكراسی و مرۆڤایەتیە. رێبەر ئاپۆ هەموو ژیانی خۆی خستە خزمەتی ئەم رێگەیەوە و بۆ ئەوەش تێكۆشا. هەمیشە ویستی هەوڵیدا ئەم پرسە بەرێگەی دیالۆگ و سیاسی و دیموكراتیك چارەسەر بكات.
پرسی كورد كێ دروستی كرد، ئەوروپا خۆی ئەو پرسەی خوڵقاند. بۆیەش پێویست بوو ئەم كێشەیە لەگەڵ ئەوروپا چارەسەر بكات. چونكە ئێمە چەندەش بڵێین دەوڵەتی داگیركەر و قڕكەر لەسەر كوردان سیاسەتی قڕكردن و لەناو بردن بەرێوە دەبن، لەبنەمادا ئەوروپا كێشەی كوردی خوڵقاندوە و لەدەستی ئەواندایە. بەو دەوڵەتانەیان گووتووە كە ئێوە دەتوانن ئەو سیاسەتە بەڕێوە ببەن. ئەوانیش ئەو سیاسەتە بەڕێوە دەبەن. ئێوە بەرێوەی دەبەن. ئەوەی راستی بێت، ئەوەیە.
ئامانجی رێبەر ئاپۆ چارەسەركردنی پرسی كورد بوو و لەگەڵ ئەوەشدا چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوین بوو. واتا دەیوویست لەهزر و فكر و ویژداندا گۆڕانكاری پێكبینێت. شۆڕشێكی ئازادی و دیموكراسی پێش بخات تا بتوانین داواكاری ئازادی و دیموكراسی مرۆڤایەتی پێكبهێنین. بۆ ئەوەش تێكۆشانی كرد. بۆ ئەوەی ئەو ئامانجانە پێكبهێنێت.
كێ ئەو كێشانەی خۆلقاندبوو، ئەوروپا خۆلقاندبووی، بۆ ئەوەش رێبەر ئاپۆ ویستی لەگەڵ ئەوروپا، یا بەیەكەوە ئەو كێشەیە چارەسەر بكات. چۆنكە كێ كێشەكەی خۆلقاندوە، تۆ دەتوانی لەگەڵ ئەودا ئەو كێشەیە چارەسەر بكەی. ئەگەر تۆ نەتەوێ لەگەڵ ئەودا ئەو كێشەیە چارەسەر بكەی و بتەوێت لەگەڵ هەندێ كەسی تر ئەو كێشەیە چارەسەر بكەی، ئەوا ئەو كێشەیە هیچ كاتێك چارەسەر نابێت. رێبەر ئاپۆ لەگەڵ ئەوروپا چەندە ویستی ئەو كێشەیە چارەسەر بكات، وەڵامی ئەوروپا چی بوو، تۆ ناتوانی ئەو پرسە چارەسەر بكەی. ئێمە ئەو كێشەیە چارەسەر ناكەین. ئەوە خزمەت بەئێمە ناكات. بەرژەوەندی ئێمە چارەسەرنەكردنی كێشەی كوردی پێویستە و نەچارەسەركردن خزمەتی ئێمە دەكات. واتا دەیانەوێت هەمیشە لەنێوان كورد و توركاندا شەڕ و ئاڵۆزی بەردەوام بكات. ئەوە خزمەتی ئێمە دەكات. چۆنكە ئێمە لەسەر ئەو بنەمایە رۆژهەڵاتی ناوینمان بەرێكخستن و سیستەكەمان بەرێكخستن كردووە.
ئەگەر ئامانجی ئەوان ئەوە نەبایە، ئەوان پیلانگێڕیەكەیان پێشنەدەخست و پرسی كوردیان چارەسەر دەكرد. رێبەر ئاپۆ كاتێك چووە ئەوروپا بۆ ئەوەی پرسی كورد چارەسەر بكات، ٨ خاڵی خستە بەردەمیان، ئەگەر ویستی چارەسەریان هەبایە، ئەوا خاوەندارییان لەو ٨ خاڵە دەکرد، بەڵام ئەوان چییان كرد؟ ئەو خاڵانەیان بن پێ كرد. رێبەر ئاپۆ هەموو ژیانی خۆی بۆ ئەوە تەرخان كرد. وتی، ئێمە دەمانەوێت بەشێوەیە ئەم پرسە بەیەكەوە چارەسەر بكەین. وەڵامی ئەوان پیلانگێڕی نێونەتەوەیی بوو. نەیانوویست پرسەكە چارەسەر بكەن، چونكە ئەگەر پرسی كورد چارەسەر ببێت ئەوا ئەوان زەرەر بكەن. چونكە ئەوان ببنە هۆكاری ئەوەی كە رۆژهەڵاتی ناوین بەرەو دیموكراسیبوونی هەنگاو بنێت. ئەوەش لەجیهاندا گۆڕانكاری دەئافرێنێت. چونكە رۆژهەڵاتی ناوین، ناوەندی جیهانە. ئەو گۆڕانکاریانەی لێرە ڕوو دەدەن کاریگەریی لەسەر جیهان دەبێت. بەرژەوەندی ئەوان ئەوەی نەدەویست، بۆیە ئەوانەی کێشەی کوردیان دروست کردووە بەردەوام بوون لە پیلانگێڕی و تەنانەت زیاتر توندتر و قورستریان کرد. ئەوە لە کاتێکدایە، کە ڕێبەر ئاپۆ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە هەموو مەرجەکانی ئامادە و جێبەجێ کردبوو و ڕێگاکەی ڕوونکردبووە و دابویە دەستی ئەوان، بەڵام نەیاندەویست چارەسەر بکرێت.
